blog

Krónan eins og Berlínarmúrinn

— blog

Helgi Hjörvar hefur staðið ströngu síðustu daga en mánudaginn var brugðið það neyðarráð að herða hér gjaldeyrishöftin margumtöluðu til að stoppa glufur sem fjárfestar hafa verið að nýta sér að mati Seðlabankans. Mikið hefur verið um þetta fjallað fjölmiðlum vikunni og Viðskiptablaðinu dag er ítarlega fjallað um áhrif þessara aðgerða. Það sem hins vegar kom nokkuð óvart þessu er að Helgi skyldi hafa talað fyrir málinu Alþingi, þar sem raun er um að ræða frumvarp sem unnið er af efnahags- og viðskiptaráðuneytinu samstarfi við Seðlabankann. Blaðamaður þykist vita að Helgi sé grunninn móti höftunum en sem formaður efnahagsog viðskiptanefndar var honum falið að vera forsvari fyrir málið þinginu síðdegis mánudag.

„ Höft eru óskemmtileg en meðan þau eru er mikilvægt að fast og ákveðið sé tekið á sniðgöngu. Þegar tekið tillit til stærðar þrotabúa gömlu bankanna í okkar litla efnahagslífi er líka óvarlegt annað en að hafa þá innan haftanna. Þess vegna var eðlilegt að grípa til þessara ráðstafana þótt það sé ekki óskastaða. Óraunsæjar væntingar um hratt afnám hafta er að tefja fyrir úrvinnslu verkefnisins. Þær valda því að eigendur aflandskróna taka ekki nægilega virkan þátt í útboðum Seðlabankans. Það er mikilvægt að aðilar á markaði horfi raunæjum augum á að höftum á aflandskrónur verður ekki létt á næstu misserum,“ segir Helgi.

Þegar Helgi er spurður frekar um gjaldmiðlamál segir hann að eitt af skrýtnu umræðumálunum dag sé umræðan um hina sjálfstæðu krónu, sem síðan kemur daginn að sé alls ekki sjálfstæð.

„ Þjóð í höftum er ekki sjálfstæð þjóð. Það er ekkert sjálfstætt við gjaldmiðla þar sem við höfum þurft að banna útlendingum að fara með peningana sína úr landi,“ segir Helgi. „Þetta er fullkomlega óþolandi staða fyrir þjóðríki. Við þurfum hins vegar að leysa þennan aflandskrónu vanda yfir lengra tímabil en núgildandi lög gera ráð fyrir. Ég held að við þurfum að ræða alvarlega breytta nálgun á þessu. Fyrir utan það sem Seðlabankinn hefur lagt til málanna þá eru tillögur Viðskiptaráðs á þessu sviði bestu tillögurnar sem ég hef séð.“

Helgi segir að mikilvægt sé að vandi aflandskrónueigenda sé ekki samfélagsvæddur í þessu samhengi og að lengri tíma þurfi fyrir þá til að fá úrlausn sinna mála þó reynt sé að opna fólki og fyrirtækjum leið til þess að eiga frjáls viðskipti á milli landa.

„Það virðist vera að lífeyrissjóðunum hafi ekki boðist nægilega góð kjör á eignum hérlendis til að þeir sjái ástæðu til að koma með fjármagnið sitt heim,“ segir Helgi. „Þeirra mat verður að gilda í því og það er varhugavert að krefjast þess að þeir komi heim með þessa peninga á þeim forsendum að við þurfum að losna úr höftum en ekki bara á viðskiptalegum forsendum og frjálsum samningum.“

 

Krónan hindrar frjáls viðskipti

En svo að við höldum okkur við gjaldmiðlamálin. Það er tvísýnt með vilja þjóðarinnar til að ganga í Evrópusambandið (ESB) en hvernig sem það fer er langt í að við tökum upp evru. Á meðan sitjum við uppi með krónu í gjaldeyrishöftum. Hvernig ætla menn að leysa þetta?

„Ég hef líkt krónunni við Berlínarmúrinn. Þegar það er róstursamt á erlendum mörkuðum eins og verið hefur undanfarið, þá er skjólgott á bakvið múrinn og margir finna skjól í höftunum,“ segir Helgi. „En líkt og með Berlínarmúrinn þá koma höftin í veg fyrir frjálsa verslun og frjáls viðskipti. Við vitum að grundvöllurinn fyrir litlar þjóðir til að vera sjálfstæðar er verslunar- og viðskiptafrelsi.“

Þá segir Helgi að á meðan Íslendingar styðjist við krónuna þurfi að gera ákveðnar breytingar. Til dæmis þurfi að finna leiðir út úr verðtryggingaráhrifum og sjálfvirkum kerfisbreytingum hennar.

„Menn semja um 5% kauphækkun í kjarasamningum, síðan kemur í ljós að það er ekki innistæða fyrir þeim hækkunum og fyrirtækin velta því út í verðlagið,“ segir Helgi. „Þá kemur ríkið og ríkisfyrirtæki og hækka gjaldskrár af því að verðlag er að hækkaog loks bitnar þetta á heimilunum vegna verðbólgunnar og hækkunar lána sem skapast í kjölfarið. Þessa hringrás þarf að stöðva.“

Þá segir Helgi að mesta ógnin í hagkerfinu sé að núverandi verðbólga verði viðvarandi. Enginn einn aðili í hagkerfinu geti tekist á við þann vanda.

„Þess vegna þurfum við að ná fram meiri samstöðu. Það er áhyggjuefni að lykilaðilar í hagstjórninni eru allir að toga vagninn í sitt hvora áttina. Best væri ef allir næðu saman um átak í þessum efnum líkt og menn gerðu í þjóðarsáttinni árið 1990,“ segir Helgi.

Helgi segist þó vera bjartsýnn á að hægt sé að taka upp evruna fyrr en búast mátti við.

„Í aðildarsamningum Íslands þarf ESB að bjóða upp á tvennt; annars vegar full yfirráð yfir auðlindum okkar og hins vegar lausn á gjaldeyrisvanda þjóðarinnar sem er einstæður í Evrópu,“ segir Helgi. „Það er mjög mikilvægt að leysa úr honum hratt og vel, því gjaldeyrishöftin koma í veg fyrir að fjórfrelsið sé ríkjandi á EES svæðinu. Það hlýtur því að vera sama forgangsverkefni fyrir Brussel eins og okkur, að eyða óeðlilegum viðskiptahindrunum. Ég er því bjartsýnn á að við komumst inn í myntsamstarfið EMR II mjög hratt. Helsta ástæðan fyrir því að ganga inn í sambandið er að við losnum út úr þessum gjaldmiðli sem hvorki hefur skilað okkur stöðugleika né hæfilegu vaxtastigi. Ég hef von um að það gæti gerst á þremur mánuðum eftir að ákvörðun liggur fyrir, þá jafnvel um mitt næsta kjörtímabil. Þá værum við að tala um stöðugan og haftalausan gjaldmiðil hérna innan nokkurra ára“

Nú hefur verið nokkuð fjallað um mögulega upptöku Kanadadollars í samstarfi við Kanadamenn og vísbendingar verið uppi um að þeir séu jákvæðir fyrir viðræðum um slíkt. Ber okkur ekki skylda að kanna það?

„Á ögurstundum þjóðar er mönnum skylt að kanna alla þá möguleika sem eru í boði. Þess vegna vil ég klára aðildarviðræður að ESB sem fyrst,“ segir Helgi. „En ég er líka tilbúinn til að skoða aðra möguleika, það er allt skárra en íslenska krónan. Ein helsta ástæða þess að við þurfum að losna við krónuna er til að fella niður viðskiptahindranir. Þess vegna væri því eðlilegast að taka upp þann gjaldmiðil sem við eigum mest viðskipti í. Það er einnig líklegra að hagsveifla okkar fylgi helstu viðskiptalöndum en alls óskyldu efnahagskerfi. En það má skoða allt. Það væri hrokafull afstaða að segja nei við hugmyndum fyrirfram “

 

Skortur á samstöðu

Samtalið snýst í kjölfarið í aðstæðurnar í pólitíkinni í dag. Blaðamaður spyr hvort Helgi telji að núverandi þingmeirihluti sé að ná þeim markmiðum sem lagt var upp með?

„Þessi meirihluti getur státað af því að hafa náð mikilvægum árangri á ýmsum sviðum, sérstaklega í ríkisfjármálum og í því að lenda ýmsum erfiðum málum. Það hefur hann þó ekki gert einn, fólkið og fyrirtækin í landinu hafa líka lagt mikið af mörkum,“ segir Helgi. „Það er áhyggjuefni að okkur sem störfum í pólitík er ekki að takast að skapa nógu breiða samstöðu um það sem er verið að gera. Við þurfum skilja með einhverjum hætti við það sem að baki er og ná saman um framtíðarsýn sem að nýtur meirihlutastuðnings fólks almennt. Það er of algengt að andstæðar fylkingar skipi sér í sitthvorar herbúðir með ítrustu kröfur á báða bóga í stað þess að leggja sín sjónarmið á borðið og reyna að tala sig inn á sameiginlega niðurstöðu. Hér er hefð fyrir því að nýta sér nauman meirihluta til hins ítrasta.

En væri ekki ráð að auka samstöðuna í þinginu í ljósi þess hve meirihlutinn er tæpur?

„Kosturinn við svona veika stöðu stjórnarmeirihlutans – því það er varla hægt að tala um að hann sé með þingmeirihluta á bakvið sig – er að hann hefur þurft að ræða við þingið og leita eftir samstarfi, hvort sem er sína þinghópa eða stjórnarandstöðuna,“ segir Helgi. „Það þarf að gera í miklu ríkari mæli heldur en við höfum verið að gera. Það er ekki til mikils að ná fram einhverjum skammtímasigrum á einu kjörtímabili sem ganga síðan til baka á því næsta af því að það eru ólíkar fylkingar að berjast um völdin. Við komumst ekkert áfram með því. Ég held að við séum sannarlega komin þangað í tímanum eftir hrun að við þurfum á því að halda að horfa fram á við.“

Þú og fleiri aðilar talið svona en aðgerðir ykkar og orðræða er allt önnur. Forsætisráðherra heldur vart ræðu án þess að úthúða stjórnarandstöðunni eða aðilum úr atvinnulífinu. Það er því eðlilegt að spyrja, hafið þið mikinn áhuga á samstarfi við stjórnarandstöðuna eða atvinnulífið?

„Ég upplifi þetta nú ekki þannig en ég tel að hún líti svo á að hún hafi þurft að svara ákveðnum sjónarmiðum,“ segir Helgi. „En vissulega er það vandamál hvernig forystan í atvinnulífinu og stjórnvöld tala saman. Það á að vera okkur stjórnmálamönnum og forystumönnum atvinnulífsins alvarlegt áhyggjuefni ef við getum ekki skipst málefnalega á skoðunum á grundvelli gagnkvæmrar virðingar. Það eru gild sjónarmið sem lúta að breytingum á atvinnulífinu sem þessi ríkisstjórn hefur lagt áherslu á og á skilið málefnalega umfjöllun. Að sama skapi hefur margt gott komið frá atvinnulífinu sem er vel þess virði að fara yfir og bregðast við.“

Helgi segir mikilvægt að ná fram sátt um skilyrði þeirra atvinnugreina sem byggja á auðlindum landsins.

„Við teljum að þær greinar, þá sérstaklega sjávarútvegurinn, séu ekki að skila jafn miklu og rétt væri. Að auðlindarentan sé ekki að skila sér til almennings. Þar þarf að verða breyting á,“ segir Helgi. „Það hefur ekki heldur náðst samstaða um það hvernig rétt sé að haga auðlindanýtingu almennt og fyrir vikið ríkir óhófleg tortryggni í garð erlendrar fjárfestingar. Það er vandamál fyrir okkur því við þurfum á erlendri fjárfestingu að halda. Ég held að Íslendingar séu hvorki á móti útlendingum eða erlendu fjármagni í sjálfu sér. En ástæðan fyrir þessum viðbrögðum er að öllum líkindum sú að fólk hefur áhyggjur af því að ekki sé búið að tryggja eign almennings á auðlindunum með lögum og að um það ríki breið pólitísk samstaða þannig að fólk geti verið rólegt yfir því að útlendingar komi hingað og fjárfesti í atvinnulífinu. Fólk þurfi ekki að vera andvaka yfir því að einhverjir erlendir auðmenn hafi eignast auðlindirnar okkar.“

 

Ríkið dragi sig út úr Íslandsbanka og Arion

Sem fyrr segir er Helgi formaður efnahags- og viðskiptanefndar. Blaðamaður spyr mjög opið að því hvernig hann sjái fyrir sér næstu árin í efnahags- og viðskiptalífinu hér á landi?

„Ég held að þetta „námskeið“ sem við höfum verið á eigi eftir að verða til þess að við getum byggt upp sterkara efnahags- og atvinnulíf en við vorum með,“ segir Helgi. „Við þurfum þó að gera breytingar á fjármálakerfinu, það þurfa t.d. að vera skýrari skil á milli fjárfestingabanka- og viðskiptabankastarfsemi hvernig sem útfærslan á þeim verður. Við þurfum líka að setja takmörk á eignarhaldi í bönkunum, líkt og Norðmenn hafa gert, og koma í leið í veg fyrir það að eigendur bankanna geti valsað um þá eins og þeir gerðu. Ég tel líka að ríkið eigi að draga sig út úr Arion banka og Íslandsbanka eins fljótt og hægt er. Það er mikilvægt að þeir komist í hendur sinna eigenda og ég tel að það fari ekki vel að ríkið sé minnihlutaeigandi í einkabankarekstri.“

Aðspurður hvort ekki sé rétt að ríkið losi sig við Landsbankann líka, eða hvort að hann komi til með að vera í eigu ríkisins til lengri tíma, segir Helgi að það sé flóknara mál.

„Ég var þeirrar skoðunar að ríkið ætti að draga sig út úr einkabankarekstri. Niðurstaðan af því var ekki mjög farsæl fyrir efnahags- og atvinnulífið hér á landi,“ segir Helgi.

En er ríkisábyrgðin ekki stóra vandamálið, væri ekki nær að lýsa því yfir fyrirfram að ríkið taki aldrei ábyrgð á bönkum?

„Vandinn er auðvitað sá að ólíkt því sem getur gerst um sumar aðrar atvinnugreinar, þá held ég að það sé ekki bjóðandi fyrir sjálfstætt ríki að hér séu engir bankar. Það kallar á það að ríkið tryggi það með einhverjum hætti,“ segir Helgi. „Best væri ef við getum sett upp það umhverfi að ríkið væri ekki á þessum markaði en ég held að við séum ekki komin þangað. Það væri hins vegar mikill fengur að því, ef að þess væri nokkur kostur, að erlend fjármálafyrirtæki hefðu áhuga á því að starfa á þessum markaði hér á landi.“

En fyrst við erum að ræða bankana í samhengi við efnahags- og viðskiptanefnd. Nú hafa fjármálafyrirtækin fengið heimild til að samhæfa aðgerðir vegna gengisdómsins sem féll um daginn. Ætlar þingið að taka einhverja afstöðu eða forystu í þessu máli?

„Þingið tók forystu í þessu árið 2010 og reynslan af því er ekki góð,“ segir Helgi. „Það stendur til að lengja málshöfðunarfrest þannig að þeir sem þurfa að sækja rétt sinn geti gert það. Það eru nokkuð hundruð mál í dómskerfinu sem tengjast gengismálum. Hugað hefur verið að því hvort hlýta eigi öllum málum sem tengjast gengisdómnum en þá er vissulega hætta á því að þau flækist hvert fyrir öðru. Það þarf einhvern veginn að reyna að finna þau mál sem vega þyngst og flýta fyrir dómsniðurstöðu í þeim. Þetta ferli getur tekið nokkra mánuði en ég held að það liggi þegar fyrir talsvert skýr fordæmisgildi gagnvart þeim einstaklingum sem hafa staðið í skilum. Stóru ágreiningsmálin snúa líklega fyrst og fremst að fyrirtækjum og bönkum en ekki einstaklingum. Það á líka eftir að finna út úr mörgum málum, t.d. hvað varðar þau fyrirtæki sem eru búin að fara í gegnum endurskipulagningu skulda og svo frv.“

 

Samfylkingin þarfnast breytinga fyrir kosningar

Í viðtali við áramótatímarit Viðskiptablaðsins lét Össur Skarphéðinsson, utanríkisráðherra og fyrrv. formaður Samfylkingarinnar, þau orð falla að Jóhanna Sigurðardóttir, forsætisráðherra og núverandi formaður Samfylkingarinnar, þyrfti að víkja sem formaður fyrir næstu kosningar og hleypa yngri aðilum að. Blaðamaður ber þessi orð undir Helga og minnir að nú, tæpum þremur mánuðum seinna, hafi enn enginn staðið upp og mótmælt þessum orðum Össurar. Helga má sjá að spurningin er óþægileg og hann hikar mjög áður en hann svarar.

„Ég held að Jóhanna muni sjálf ráða miklu um það hvenær hún hættir,“ segir Helgi segir hann og velur svar sitt vandlega. „Hún hefur tekist á við alla þá erfiðleika sem hafa steðjað að á þessu kjörtímabili og þarf væntanlega að gera það upp við sig hvernig hún ætlar að skila því verkefni af sér, hvort hún haldi því hlutverki áfram sjálf eða feli einhverjum öðrum það.“

Þú hlýtur að hafa skoðun á því hvað hún á að gera, skýtur blaðamaður inn í.

„Í þeirri stöðu sem að við í Samfylkingunni erum í núna þá er augljóst að hjá okkur þurfa að verða umtalsverðar breytingar fyrir næstu kosningar. En það snýst meira um stefnuáherslur heldur en einstaka persónur,“ segir Helgi. „Jóhanna hefur skilað þessu erfiða verki mjög vel, en við höfum augljóslega tapað tiltrú hluta af okkar kjósendum. Af því að Samfylkingin er draumur um stóran norrænan jafnaðarmarmannaflokk þarf hún að bregðast við núverandi stöðu. Flokkurinn þarf að leggja meiri áherslu á atvinnulífið og eins skuldamál ungu kynslóðarinnar, þ.e. því fólks sem var að kaupa sér íbúðir á árunum fyrir hraun. Sú kynslóð þarf að upplifa meiri sanngirni í því hvernig komið er til móts við hana. Þetta er eitthvað sem Samfylkingin þarf að huga vel að á þessu síðasta ári kjörtímabilsins.“

Þá segir Helgi að hann telji að Samfylkingin hafi ekki skilað því nógu vel í ákvörðunum sínum og töluðum orðum að líkt og aðrir jafnaðarmannaflokkar hafi flokkurinn trú á markaðnum og frjálsum viðskiptum. Þetta tvennt sé drifkrafturinn að því að skapa hagvöxt og lífsgæði.

„Ástæðan fyrir því að það hefur tekist að skapa þau góðu lífskjör sem eru á Norðurlöndunum er sú að þeir hafa með mjög einbeittum hætti skapað samkeppnishæft atvinnulíf,“ segir Helgi. „Það er einfaldlega best fyrir velferðarsamfélagið að eiga öflugt atvinnulíf og fyrir atvinnulífið að eiga öflugt velferðarsamfélag. Áhersluna á atvinnulífið þurfum við að halda betur til haga. Við urðum að taka ákvarðanir um það að hækka ýmsa skatta og gjöld vegna þess að ríkissjóður var um tíma rekinn með 500 milljóna króna tapi á dag. Ég held að ýmsir hafi upplifað sem eitthvert hugsjónarlegt markmið okkar, að auka skatta og álögur, en því fer þó fjarri.“

 

 (viðtal sem birtist í Viðskiptablaðinu 15. mars 2012)

Það verður að fara í almennar aðgerðir

— blog

Helgi Hjörvar kvartar yfir umræðu um skuldamál. Ýmist telji menn að hægt sé að gera allt fyrir alla án kostnaðar eða að ekkert sé hægt að gera. Hann vill innleysa skatttekjur á frjálsan viðbótarlífeyrissparnað, nýta 20 milljarða króna afslátt sem lífeyrissjóðir fengu á húsnæðislánum og að bankarnir komi til móts við lántakendur. Þannig sé hægt að koma til móts við stóran hóp lántakenda.

Helgi Hjörvar er formaður efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis. Hann segir að eftir dóm Hæstaréttar í gengismálum, sem féll fyrr í þessum mánuði, sé óhjákvæmilegt að grípa til almennra aðgerða, að minnsta kosti gagnvart þeim lántakendum sem tóku íslensk íbúðarlán á tímabilinu frá 2004 til 2008. Tímabilið miðast við það þegar 90% lán komu á markað. „Grundvallaratriði í skuldamálum heimilanna er að komast upp úr þeim hjólförum sem umræðan hefur verið föst í. Annars vegar hefur ranglega verið gefið í skyn að hægt sé að gera allt fyrir alla og það kosti ekki neitt og á hinn bóginn er því haldið fram að ekkert sé hægt að gera í almennum aðgerðum.“

Helgi segir að áróður um að hægt sé með einhverjum hætti að lækka skuldir heimilanna þannig að aðeins erlendir kröfuhafar bæru kostnaðinn hafi spillt fyrir. „Það er ekki rétt, vegna þess að stór kúfur í skuldum heimilanna er náttúrlega hjá Íbúðalánasjóði og lífeyrissjóðunum. Lækkun á þeim skuldum mun enginn borga nema við sjálf.“

Virðum meginreglur

Sumir hafa talað fyrir því að breyta vísitölunni afturvirkt og lækka skuldirnar með því móti. Helgi segir það að ýmsu leyti vafasama leið og hætt sé við að hún haldi ekki fyrir dómstólum og ríkið yrði þá bótaskylt fyrir breytingunum í heild sinni. Þá þurfi einnig að gæta þess að halda meginreglur.

„Ég held að við höfum lært það af dómi Hæstaréttar. Hann áréttaði að ef maður fer út í banka og borgar greiðsluseðil þá hefur maður afgreitt málið. Með sama hætti þurfa lánveitendur að geta treyst því að forsendum fyrir þeirra lánum verði ekki breytt með afturvirkum hætti. Það hefði kannski mátt gera í neyðarlögunum. Það var ekki gert og ég held að það séu fleiri gallar en kostir við að reyna að gera það eftir á.“

Peningaprentun ótrúverðug

Helgi segir sér að peningaprentunarleiðin hafi verið notuð í verðhjöðnunarástandi einhvers staðar. Hún gangi hins vegar illa upp í 6,5% verðbólgu, líkt og er hér á landi.

„Aðalhagfræðingur Seðlabankans hefur einnig sagt að þetta bitni á eigin fé bankans og við þurfum að gæta vel að því. Sá sem setur Seðlabankann sinn tvisvar í röð á hausinn þarf að hafa áhyggjur af því að það verði ekki mikill áhugi á að lána honum peninga eftir það. Svo finnst manni skrítin tilhugsun, að stjórnmálamenn eigi bara að geta látið prenta peninga til að leysa vanda íbúanna. Það hljómar mjög ótrúverðugt í eyrum óhagfræðimenntaðs manns.“

Lífeyrisskuldbindingar

Helgi segir vel mega ræða þá hugmynd að láta lífeyrissjóðina bera kostnaðinn. Þjóðin hafi sýnt þá fyrirhyggju að leggja inn 2.000 milljarða þar og hægt sé að láta þá bera einhvern hluta af áfallinu og vinna ári lengur, svo dæmi tekið.

„Það er málefnaleg hugmynd sem vert er að ræða. Mér finnst hún þó varhugaverð af þremur ástæðum: við skuldum vel á annað hundrað milljarða króna inn í almenna lífeyrissjóðskerfið og yfir 400 milljarða inn í opinbera kerfið og ekki er ráðlagt að auka þá skuld. Í þriðja lagi lítur sem betur fer út fyrir að við munum lifa lengur og verða heilsubetri eftir því sem tímarnir líða. Skuldbindingar lífeyrissjóðanna verða þá meiri og við þurfum að vinna lengur, alveg óháð þessu skuldavandamáli. Það væri þá vont að vera búinn að ganga á forðann.“

Helgi segir heldur ekki góðan kost að gera skuldbindingarnar að sameiginlegri skuld í sjóði, eða einhverju öðru formi, og greiða upp yfir einhvern tíma. „Gallinn við það er að hætt er við að litið verði á það sem 260 milljarða nýja skuldsetningu ríkissjóðs. Það mundi þá hafa alvarleg áhrif á lánshæfismat ríkissjóðs og þar með okkar allra.“

Leysa inn skatttekjur

Helgi segir nýlega skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands sýna ótvírætt að ekki sé hægt að gera allt fyrir alla. Ríkissjóður geti ekki tekið á sig 260 milljarða í einu vetfangi. Það þýði hins vegar ekki að ekki sé hægt með almennum aðgerðum að gera talsvert fyrir marga. Það sé óhjákvæmilegt eftir dóm Hæstaréttar.

„Hvað er það sem stendur ríkissjóði næst? Það eru viðskiptavinir Íbúðalánasjóðs. Kostnaður við að mæta ítrustu kröfum Hagsmunasamtaka heimilanna hjá Íbúðalánasjóði getur numið 122 milljörðum króna, sem er trúlega meira en boðlegt er að leggja á ríkissjóð. Sá hópur sem ég tel að eigi mest tilkall til leiðréttinga er sá sem tók lán hjá sjóðnum á tímabilinu 2004 til 2008, sem er innan við helmingur af lánasafninu. Þegar hefur eitthvað verið afskrifað með öðru móti og eitthvað af þessu er þegar tapað þannig að kostnaður við að mæta ítrustu kröfum gagnvart þessum hópi gæti verið innan við 50 milljarðar.“

Helgi vill að ríkissjóður sæki óinnleystar skatttekjur hins opinbera í hinum frjálsa hluta séreignasparnaðar. Þar eigi ríki og sveitarfélög á annað hundrað milljarða króna. Sá hluti sem nær til frjálsa lífeyrissparnaðarins er ekki aðgreindur, en gæti verið allt að 80 milljarðar króna. „Með því að leggja það inn sem eigið fé Íbúðalánasjóðs hefði hann svigrúm til verulegra aðgerða gagnvart þessum hópi og jafnvel að fara eitthvað lengra aftur.“

Þrjú áföll einnar kynslóðar

Ríkissjóður kemur með þessu, segir Helgi, til móts við stóran hóp lántakenda með almennum hætti, en taki þó ekki á sig nýja skuldbindingu. Þetta séu þó ekki ókeypis aðgerðir, þær sé borgaðar með skattpeningum. Við stöndum einfaldlega frammi fyrir því hvort samfélagið eigi að endurdreifa þessum byrðum.

Þar segir hann hópinn sem tók lán á fyrrgreindu tímabili sitja fyrir. „Það er vegna þess að þó að hver kynslóð verði að kljást við ákveðin áföll, þá verður þessi fyrir þremur áföllum í senn. Hún kaupir í fasteignabólu þar sem hið opinbera hefur dælt lánsfjármagni inn á markaðinn og sprengt verðið upp úr öllu valdi. Hún fær nær fulla lánsfjármögnun og loks kemur verðbólguskot beint í kjölfar lántökunnar um leið og kaupmáttur fellur. Slíkt áfall einnar kynslóðar eru full rök fyrir því að endurdreifa byrðunum.“

Helgi segir það vera samfélagslega ákvörðun. Horfa verði til þess að stór hópur í samfélaginu hafi, með dómi Hæstaréttar, betri stöðu en aðrir hópar. Því sé rétt að endurdreifa byrðunum. Þá við samfélagið til að gera slíkt með greiðslu vaxta- og barnabóta þegar við komum okkur upp fjölskyldu, en hærri sköttum þegar komið er yfir þann hjalla. Fordæmi séu því fyrir endurdreifingu byrða.

20 milljarðar hjá lífeyrissjóðum

Hátt í 200 milljarðar króna liggja í fasteignalánum lífeyrissjóða til sjóðsfélaga. Samkvæmt skýrslu Hagfræðistofnunar kostar það sjóðina 32 milljarða að fara að ítrustu kröfum varðandi niðurfærslu. Ef aðgerðirnar eru takmarkaðar við þá sem keyptu eigið íbúðarhúsnæði lækkar sú upphæð umtalsverð og enn frekar ef takmarkað er við árabil.

„Sjóðirnir fengu 20 milljarða aukaafslátt af verðtryggðum íbúðabréfum sem keypt voru af Seðlabanka Lúxemborgar eftir hrun. Að þeir fái fulla verðtryggingu og vexti af eignasafni sínu þrátt fyrir hrunið, það er eðlileg varnarstaða um réttindi lífeyrishafa. En að þeir njóti líka 20 milljarða aukasnúnings á verðtryggðum íbúðalánum finnst mér ekki sanngjarnt.“

Helgi segir að vissulega séu hagsmunir lífeyrissjóðanna miklir, en þetta geti snúist um það hvort eignasafn þeirra skili 1 prósenti minna í ávöxtun í eitt ár. Til þess þurfi mögulega sérstaka lagaheimild, en rík sanngirnissjónarmið séu fyrir því. Hvað viðskiptabankana varðar segir Helgi að þeir verði að bregðast við á viðskiptalegum forsendum. Ætli þeir að vera samkeppnisfærir á íbúðalánamarkaði þurfi þeir að grípa til ráðstafana gagnvart eigin lántakendum.

„Það er auðvitað ekki útilokað að ríkið þyrfti með einhverjum hætti, í tengslum við aðgerðir bankanna, að ræða við þá almennt um starfsskilyrði eða koma á einhvern hátt til móts við þá.“

Ekki gallalaust

Helgi telur að samstaða ætti að nást um þessa leið. „Sjálfstæðismenn hafa áður viljað nota inneignina í séreignasjóðum. Það er Jóhönnu og Steingrími að þakka að það er ekki búið að eyða henni og ef Hagsmunasamtök heimilanna eru tilbúin til að slá af ítrustu kröfum sínum hljóta helstu aðilar að geta komist að samkomulagi um lokalausn sem dugi, hver sem endanleg útfærsla yrði.“

Útfærslan sem hann leggur til sé þó ekki gallalaus. „Á henni er sá galli að maður notar ekki sömu peningana tvisvar. Við munum þá ekki nota þessa skattalegu innstæðu til að gera eitthvað annað; fjárfesta í atvinnumálum, lækka skuldir ríkissjóðs eða aðra skynsamlega hluti sem hægt er að gera við peningana. Þetta þarf að ræða. Í öðru lagi erum við þá búin að nota þennan varasjóð ef við verðum fyrir einhverjum áföllum. Í þriðja lagi gæti þetta aukið verðbólguþrýsting, ef þetta leiðir til verulega aukinnar neyslu í kjölfarið. Órjúfanlegur hluti þess að grípa til almennra aðgerða er að gæta verðstöðugleika. Um það verður að vera víðtækt samkomulag og samstaða.“

(Viðtal sem birtist í Fréttablaðinu 27. febrúar 2012)

Leitum sátta

— blog

Ég kallaði hér í Fréttablaðinu á mánudag eftir málefnalegri umræðu um raunhæfar aðgerðir í skuldamálum heimila. Ekki væri hægt að gera allt fyrir alla en töluvert fyrir marga og það þyrfti að ræða. Leiðarahöfundur Fbl. gerði því skóna hér í gær að um kosningabrellu væri að ræða og að bakfærsla á hluta verðbóta sem nemur 5-10% af skuldum heimila muni leiða til bólu og nýs efnahagshruns. Veruleikinn er sem betur fer allt annar og gefur ekki tilefni til heimsendaspádóma um vítisvélar.

Matsfyrirtækið Fitch hefur nýlega bent okkur á að mikill árangur hafi náðst í ríkisfjármálum, en skuldir heimila og fyrirtækja séu enn of miklar. Það hlýtur því að teljast ábyrgt efnahagspólitískt viðfangsefni hvort draga megi úr skuldum heimila án þess að skuldsetja ríkissjóð. Færir hagfræðingar hafa bent á að verðtryggingarkerfið á Íslandi komi í veg fyrir sjálfvirkar sveifluleiðréttingar í hagkerfinu. Það gefur tilefni til að skoða hvort við getum leiðrétt handvirkt hluta af sveiflunum. Slíkt fæli ekki í sér stórkostlega eignatilfærslu heldur væri bakfærsla á hluta af heimasmíðuðum vanda.

Skoðanaskipti
Eftir hrun hafa hróp tveggja hópa yfirgnæft skoðanaskipti um skuldir heimila. Í öðrum hópnum eru talsmenn þess að bæta öllum allt sem gerst hefur með gríðarlegum tilkostnaði. Hins vegar eru talsmenn, á borð við leiðarahöfund Fbl., sem telja að ekkert megi gefa eftir nema hjá þeim sem sýnt geta fram á örbirgð. Talsmenn beggja tala fyrir mikilvægum sjónarmiðum, en við komumst ekkert áfram með því að kalla á víxl „allt“ eða „ekkert“. Upplýst umræða byggist á því að við greinum vandann, rannsökum hvernig hægt er að bregðast við, og skiptumst síðan á skoðunum um hvaða niðurstaða mæti best ólíkum sjónarmiðum og skapi víðtækasta samstöðu.

Leiðarahöfundurinn áréttar að ég hafi ekki gerst sekur um það lýðskrum að hægt sé að gera allt fyrir alla – án tilkostnaðar. Ég hef bent á fjármuni sem nýta má í umtalsverðar aðgerðir vegna víðtæks vanda í samfélaginu og hvernig útfæra megi það. Bendi aðrir á betri fjármögnunarleiðir og sanngjarnari útfærslu væri það fagnaðarefni, því betur sjá augu en auga. En á meðan við færumst ekki áfram í umræðunni þá fjölgar á vanskilaskrá, æ fleiri gefast upp, margt samkeppnishæfasta unga fólkið okkar flytur til útlanda og sundrung einkennir samfélag okkar. Við þær aðstæður skulum við ekki hafna því að víðtækari aðgerða er þörf.

Skilyrði til sjálfsbjargar
Hvað dylgjur leiðarahöfundar um kosningabrellu varðar er gaman að benda honum á að lesa sitt eigið blað frá 15. júní 2010, en þar slær Fbl. því upp á forsíðu að ég hafi lagt til víðtækar aðgerðir í skuldamálum sem fjármagna megi m.a. með aukaafslætti lífeyrissjóðanna af verðtryggðum íbúðalánum og skattinneign af séreign. Þetta hefur verið afstaða mín lengi, en er engin stundarbrella. Ég er einfaldlega sannfærður um að vandinn sé slíkur að grípa þurfi til umtalsverðra aðgerða strax. Almennri aðgerð má beina að afmörkuðum hópum svo fjármunir nýtist sem best þeim er þurfa. En þó einhverjir fái eitthvað sem þeir mögulega kæmust af án, þá er kostnaður við það mun minni en hagkvæmni þess að búa fólki almenn skilyrði til sjálfsbjargar.

(birtist Fréttablaðinu 29. febrúar 2012)

Stjórnlagaráð og virðing fyrir störfum Hæstaréttar

— blog

Vegna umræðna um afdrif stjórnlagaþings, birti ég hér ræðu mína úr fyrri umræðu um þingsályktunartillögu um skipun stjórnlagaráðs. Eins og fram hefur komið eru skiptar skoðanir um ágæti þessarar tillögu, bæði innan þings og utan. Að mínu mati er það lykilatriði að Alþingi setji ekki það vonda fordæmi að löggilda óbeinlínis það sem dómarar Hæstaréttar hafa ógilt. Þess vegna styð ég ekki framkomna tillögu.

Virðulegur forseti. Með tillögu um stjórnlagaráð freistar einfaldur meiri hluti Alþingis þess að löggilda óbeinlínis það sem dómarar Hæstaréttar hafa ógilt. Það er vont fordæmi vegna þess að við höfum sett dómara Hæstaréttar til að gæta að mannréttindum, lögum og reglu, og það væri ófært ef Alþingi legði það í vana sinn að löggilda jafnharðan það sem dómararnir ógilda. Þá væri með því horfið frá hinni glæsilegu hugmynd um kjörið stjórnlagaþing þjóðarinnar sem setji Alþingi og þjóðinni tillögu að nýrri stjórnarskrá til að skipa enn eina undirnefnd Alþingis, um stjórnarskrármálefni, mjög í skötulíki.

Þess vegna get ég ekki stutt þá tillögu sem hér er fram sett. Ég hef verið þeirrar skoðunar að einu réttu viðbrögðin við úrskurði hæstaréttardómaranna hefðu verið að endurtaka kosninguna og gera þetta, eins og upphaflega var ætlunin, að þjóðkjörnu stjórnlagaþingi með fullri reisn og fullu umboði til þeirra mikilvægu verka sem við höfum sett það til. Ég taldi raunar að um þá leið gæti orðið best samstaða hér í þinginu og hélt það eftir samræður mínar við marga þingmenn, en niðurstaðan úr þeim samráðshópi sem settur var til verksins er önnur. Þar höfðu menn vissulega úr vöndu að ráða og ég held því ekki fram að sú leið sem hér er lögð til sé óheimil. Auðvitað hefur Alþingi vald til að ákveða þetta. Það að þingið hafi vald til þess þýðir þó ekki að það sé rétt að gera það. Og ég hef rakið hvers vegna ég telji það vont fordæmi.

Þetta er auðvitað sárgrætilegt vegna þess að sá leiðangur sem hér var hafinn var gríðarlega merkilegur. Við getum enn þá bundið vonir við það að hann muni skila okkur nýrri og betri stjórnarskrá, nýjum og betri grundvallarreglum í samfélaginu. Það fór fram glæsileg kosning. Ég hafna því að þátttakan í þeirri kosningu hafi ekki verið þannig að sómi hafi verið að. Af aukakosningum að vera var gríðarlega mikil þátttaka og tugir þúsunda tóku þátt í því starfi að velja góðan hóp manna til að fara í þetta verk. Það var þess vegna afar hryggilegt að úrskurður hæstaréttardómaranna skyldi falla.

Ég er í hópi þeirra sem eru ákaflega ósammála niðurstöðu þeirra. Ég fæ ekki skilið að þau rök sem þar voru færð fram dugi til þess að grípa til jafnalvarlegrar aðgerðar og að ógilda kosningu. En þó að ég sé fyllilega ósammála niðurstöðunni getur maður ekki hagað sér þannig að það fari eftir því hvort manni líki niðurstaða dómara Hæstaréttar hvernig maður bregst við.

Hæstiréttur hefur verið gagnrýndur að gamalkunnum íslenskum sið með því sem kallað eru ad hominem-rök, þ.e. það hefur verið farið í manninn en ekki í boltann. Dómurum Hæstaréttar hafa verið gerðir upp ýmsir hlutir og þeir ásakaðir um ýmiss konar pólitísk viðhorf og afturhaldssemi. Ég held að öll sú umræða sé langt því frá að vera sæmandi. Hæstiréttur er æðsti dómstóll okkar og við treystum honum svo vel að við fólum honum m.a. að skipa forustuna fyrir rannsóknarnefnd Alþingis til að vinna fyrir okkur og þjóðina alla greinargóða skýrslu um það hvað hafði verið gert rétt og hvað rangt í stjórnsýslu á Íslandi. Það var vegna þess að við treystum Hæstarétti betur en nokkrum öðrum til þeirra verka.

Hæstiréttur hefur raunar sýnt sig að því að vera róttækur í dómum sínum. Margsinnis höfum við fagnað því, þegar dómarar Hæstaréttar hafa kveðið upp dóma til þess að verja lífskjör öryrkja, til að hlutast til um atvinnufrelsi manna, verja rétt fólks til náms og úrskurðað ólögmæt gengistryggð lán. Þegar við leggjum upp í þann leiðangur að setja íslensku samfélagi grundvallarreglur verðum við að gæta að grundvallarreglum og grundvallarsjónarmiðum og því að við eigum að fylgja því sem við teljum vera rétt í viðbrögðum við dómum Hæstaréttar hverju sinni en ekki bara taka næstbesta kostinn af því að það voru kannski flestir til í að vera kannski sammála um það.

Við þurfum líka að vanda til verka eins og hér hefur komið fram við umræðuna og það skötulíki sem stjórnlagaþinginu er skapað með þessari umgjörð er ekki hægt að kalla að vanda til verka. Við ætlum að reyna að ná fram breytingum á grundvallarsamþykktum samfélagsins, stjórnarskránni sjálfri, og við verðum einfaldlega að vanda betur til þess og gera það betur. Við þurfum líka að gæta að því að enn eitt af því sem við þurfum að læra af óförum okkar, fyrir utan að gæta betur að grundvallarreglum og prinsippum en við höfum gert, fyrir utan það að vanda okkur betur en við höfum gert og sannarlega í þessu máli, þurfum við líka að endurskoða hugmyndir okkar um meirihlutaræði.

Ég held að við hljótum öll að spyrja okkur hvort það sé farsælt að einfaldur meiri hluti, 30 og eitthvað þingmenn, knýi fram niðurstöðu um umgjörðina um það starf sem á að endurskoða stjórnarskrá Íslands. Væntum við þess að það séu miklar líkur á því að út úr því komi niðurstaða sem góð samstaða verði um? Munu allir þeir 30 og eitthvað þingmenn styðja þær tillögur sem úr slíkri nefnd koma? Er það reynsla okkar af því þegar Alþingi hefur skipað nefndir?

Ég held að það sé full ástæða til að hvetja allsherjarnefnd til að fara vandlega yfir þessar tillögur og ræða í þinginu hvort ekki sé hægt að finna betri og réttari leið og ná meiri samstöðu um það með hvaða hætti eigi að vinna að þessu grundvallarmálefni. Ég hvet líka allsherjarnefnd og flutningsmenn tillögunnar, ef það er eindreginn ásetningur meiri hlutans í þinginu að fara hana, til að huga þá að því að breyta a.m.k. því sem í tillögunni segir um þjóðaratkvæðagreiðslu. Ef menn ætla að setja það góða fólk sem hér um ræðir til þeirra verka að gera tillögu að nýrri stjórnarskrá með þessu óheppilega og takmarkaða umboði finnst mér lágmark að því sé sá sómi sýndur að það fái umboð til að leggja tillögu sína fyrir þjóðina í atkvæðagreiðslu áður en málið kemur aftur inn til þingsins.

Ég held að þetta sé ekki óskaniðurstaða fyrir neinn. En næstskásti kosturinn er ekki viðunandi umgjörð um það starf sem hér á að fara fram. Við á Alþingi eigum að gera og getum gert betur. Stjórnlagaþingið á það skilið og stjórnarskráin á það skilið.

14 – 1

— blog

Auðlind okkar allra, fiskurinn í sjónum, skilaði sjávarútveginum 45 milljarða gróða árið eftir hrun, 2009. Fyrir þann gríðarlega hagnað greiðir hann 3 milljarða til almennings í veiðigjald, eða einn milljarð til eigandans fyrir hverja fjórtán sem hann tekur í hagnað. Það er verri meðferð á almenningi en íslenska landsliðið mátti þola gegn Dönum í versta ósigri íslenskrar knattspyrnusögu. Til glöggvunar er hreinn hagnaður sjávarútvegs nær hálf milljón á hvert heimili.

Að breyta þessum hlutaskiptum almennings og sjávarútvegsins kalla starfsmenn sægreifanna gjaldþrotaleið. Þó sér hvert barn að vel má una útveginum umtalsverðs hagnaðar, þó réttur verði hlutur almennings. Hitt er líklegra að verða gjaldþrotaleið ef leggja á meiri álögur á venjulegt fólk og fyrirtæki, í stað þess að sækja þann arð sem þjóðin á tilkall til af auðlind sinni.

Skýrsla Hagstofunnar um hag fiskveiða og fiskvinnslu 2009

Grænn hagvöxtur – leiðin út úr kreppunni

— blog

Á Norðurlandaráðsþingi í Reykjavík á morgun fjalla norrænu forsætisráðherrarnir um spurninguna „Grænn hagvöxtur – leiðin út úr kreppunni?“ Málefnið snertir okkur öll, þar sem grænn hagvöxtur veitir okkur tækifæri til að hætta notkun jarðefnaeldsneytis og skapa ný störf í grænu hagkerfi. Norðurlöndin eru framarlega í notkun endurnýjanlegrar orku og þróun umhverfistækni. Hvernig tryggjum við að þau verði það einnig í framtíðinni?

Norræn tækifæri

Áhugaverður markaður fyrir græna tækni er nú að verða til. Reiknað hefur verið út að alþjóðamarkaður fyrir græna tækni sé um 6.000 milljarðar sænskra króna og árlegur vöxtur hans 6-14%. Kínverjar verða sennilega stærstir og fremstir í framleiðslu og notkun umhverfistækni, þó ekki endilega á sviði umhverfiseinkaleyfa og nýsköpunar. Norðurlöndin, hins vegar, eru í sterkri stöðu á sviði umhverfistækni og aðstæður þar eru hagstæðar fyrir grænan hagvöxt.

Danir eru fremstir á sviði vindorku, Íslendingar á sviði jarðvarma, Svíar og Finnar á sviði lífefnaorku og Noregur og Svíþjóð á sviði fallorku. Þessi norræna þekking er ekki í innbyrðis samkeppni heldur hafa norrænu ríkin mikinn hag af því að vinna saman óháð landamærum. Í þessu felast norrænu tækifærin.

Vegvísir

Til þess að grípa viðskiptatækifærin verða norrænu ríkin að skapa réttar aðstæður fyrir grænan hagvöxt og standa vörð um norræn styrkleikasvið. Við verðum að bæta kynningar og markaðssetningu rannsóknaniðurstöðva okkar á alþjóðamarkaði. Vinnan við þróun hnattvæðingarverkefnisins á sviði rannsókna verður því enn mikilvægari. Norræna öndvegisrannsóknaverkefnið (TFI) er í því samhengi fyrirmynd framtíðarverkefna á sviði nýsköpunar og rannsókna.

Þróa verður efnahagslega hvata á sviði umhverfistækni til þess að skapa öflugri frumkvöðlamenningu með lítil fyrirtæki sem drifkraft. Með vel skilgreindum rammaskilyrðum og samstarfi þvert á mörk stofnana og landamæra gæti verið komið svar umhverfistækninnar við Maersk, Ikea eða Nokia á Norðurlöndum.

Tilurð græna hagkerfisins krefst þess, eins og þegar aðrar breytingar eiga sér stað, að við bæði hugsum og breytum á nýjan hátt. Norðurlandaráð leggur því til eftirfarandi vegvísa fyrir grænan hagvöxt:

  • Gerum það arðbært fyrir atvinnulífið að veðja á umhverfistækni með styrkjum í byrjun þar til markaðurinn tekur við.
  • Fjölgum efnahagslegum hvötum til breytinga yfir í umhverfistækni með því að verðleggja kolefnislosun og leggja til skattlagningu koltvísýrings í viðræðum við ESB og SÞ.
  • Sköpum markaðslegan slagkraft og tengslanet fyrir norrænar lausnir með myndun norræns samstarfsnets sem samþættir styrk norrænu ríkjanna á sviði umhverfistækni.
  • Sköpum aðstæður fyrir nýjar fjárfestingar á norrænum markaði með skýrum pólitískum rammaskilyrðum sem vinna gegn verndarstefnu og efla frjálsa verslun.

Álagið á náttúruauðlindir eykst og einnig krafa stjórnmálamanna um lausnir. Norðurlandaráð spyr því ríkisstjórnirnar hvernig þær ætli að vinna að þróun norrænna tækifæra og setja þessa vegvísa í norræna áætlun um grænan hagvöxt.

Sameiginleg áætlun um grænan hagvöxt

Hvert fyrir sig eru norrænu ríkin lítil, en í saman eru Norðurlöndin 10. stærsta hagkerfi heims. Tækifæri okkar til að hafa áhrif á þróunina í þjóðlöndunum, svæðisbundið í gegnum ESB og á alþjóðavettvangi í gegnum SÞ, eykst til muna ef Norðurlöndin vinna í sameiningu áætlun um grænan hagvöxt.

Í dönsku skýrslunni um grænan hagvöxt er því slegið föstu að pólitískrar forystu sé þörf til að breyta yfir í grænt hagkerfi. Sænska umhverfistækniráðið nefnir pólitíska stjórnun og samstarf sem stefnumarkandi svið fyrir grænan hagvöxt. Fundurinn með forsætisráðherrunum í Reykjavík verður því gott tækifæri til að skilgreina hvernig Norðurlöndin geta haldið forystuhlutverki sínu á sviði grænnar tækni.

Því grænn hagvöxtur er leiðin til að vinna á efnahagskreppunni og loftslagsvandanum. Og á þriðjudag verða ráðherrarnir einnig að velja hvort vegagerðin verður innan eða utan landamæra Norðurlanda.

Geinin birtist í Fréttablaðinu 1. nóvember sl. í aðdraganda þings Norðurlandaráðs í Reykjavík. Meðhöfundar eru fjórir þingmenn Norðurlandaráðs; Dagfinn Høybråten frá Noregi, Paavo Arhinmäki frá Finnlandi, Karin Åström frá Svíþjóð og Henrik Dam Kristensen frá Danmörku.

Sanngjarnar skuldaleiðréttingar

— blog

Alþingi afgreiðir nú endurbætt og vönduð úrræði fyrir verst settu skuldarana. Einar sér eru slíkar lausnir þó líkt og að bera sólarljós inn í gluggalaust hús, því hætt er við að án víðtækra almennra skuldaleiðréttinga bætist við ný vandamál jafn harðan og leysist úr hinum eldri. Þess vegna er fagnaðarefni að fyrir Alþingi liggur einnig stjórnarfrumvarp félagsmálaráðherra um almennar aðgerðir vegna bílalána. Enn hefur þó ekki náðst samstaða um almennar aðgerðir vegna húsnæðislána almennings sem hafa ýmist orðið fyrir gengishruni eða verðbólgusprengju.

Þverpólitísk samstaða tókst í efnahags- og skattanefnd Alþingis fyrr á árinu um að kanna svigrúm bankanna til afskrifta. Af ársreikningi Landsbankans má ráða að bankinn sjálfur fékk hjá sínum kröfuhöfum 33% niðurfærslu á lánum einstaklinga. Einnig hefur fréttaflutningur verið af lánaflokki einnar fjármálastofnunar sem hafði verið færður niður um nær helming. Alls eru íbúðalán viðskiptabankanna yfir 500 milljarðar og afslátturinn sem þeim hefur verið veittur af kröfum tugmilljarðar. Bankarnir hafa gert almenn tilboð um skuldaleiðréttingar gengistengdra lána, en ekki verðtryggðra íslenskra húsnæðislána (utan Íslandsbanka – 10%) sem þó væri eðlilegt að gera tilkall til enda bera þeir og kröfuhafar þeirra verulega ábyrgð á forsendubresti sem viðskiptavinirnir líða nú fyrir og sanngjarnt að deila þeim kostnaði. Almennar leiðréttingar væru þó alltaf mun lægri en afsláttur til bankanna var því hann fer að verulegu leyti í tapaðar kröfur.

Skuldaleiðréttingar íslenskra húsnæðislána hafa hinsvegar alltaf strandað á því að lífeyrissjóðirnir og Íbúðalánasjóður yrðu að taka þátt í þeim. Það gæti annarsvegar leitt til skerðingar lífeyris sem enginn vill og hinsvegar gæti ríkið ekki lagt Íbúðalánasjóði til það sem þarf.

Ný staða

Seðlabanki Íslands gerði nýverið hagstæðan samning við Seðlabankann í Lúxemborg um kaup á skuldabréfapakka Avens sem innihélt íslensk íbúðabréf og innistæður. Skuldabréfin voru svo seld lífeyrissjóðunum og er talið hafa styrkt tryggingafræðilega stöðu sjóðanna um 1-2%, eða á þriðja tug milljarða. Stærstu sjóðirnir eru með liðlega 150 milljarða í húsnæðislánum til einstaklinga en nærri lætur að ávinningurinn af Avens samningnum gæti staðið undir 10-15% lækkun húsnæðislána lífeyrissjóðanna án þess að skerða þyrfti lífeyrisréttindi. Ekki getur talist óeðlilegt að ávinningur sjóðanna af íbúðabréfaviðskiptum renni til skuldaleiðréttinga húsnæðislána. Ábati ríkissjóðs af samningnum var ekki langt frá því sem lífeyrissjóðirnir nutu. Þar sem fyrst og fremst er um hagnað af íbúðabréfaviðskiptum að ræða væri ekki óeðlilegt að láta Íbúðalánasjóð njóta góðs af með sömu rökum og að ofan. Ef frekari eiginfjárframlög þyrfti til sjóðsins eða bankanna, þá er rétt að hafa í huga að endurfjármögnun bankakerfisins varð hátt í 200 milljörðum lægri en áætlanir gerðu ráð fyrir. Þá má skoða ýmsar aðrar leiðir til eflingar Íbúðalánasjóði, s.s. hærri vaxtamun, merkja honum tekjur af sérstökum bankasköttum, skattleggja séreignasparnað og leggja í sjóðinn, o.s.frv. Þegar saman er lagt afskriftasvigrúm bankanna, ávinningur lífeyrissjóðanna og ríkissjóðs af Avens samningnum, auk annarra leiða er ljóst að skapa má allt að 100 milljarða svigrúm til almennra aðgerða.

Á næstu dögum fellur Hæstaréttardómur um lögmæti gengistenginga og getur þá skapast enn ný staða í skuldaleiðréttingamálum ef dómurinn fellur skuldurum í vil. Þegar þeirri réttaróvissu hefur verið eytt hafa stjórnmálaöflin í landinu tækifæri til að taka forystu og ná saman um sanngjarnar almennar skuldaleiðréttingar. Þær munu ekki leysa hvers manns vanda, né munu afskrifast 20% af öllu hjá öllum. Lántakendur geta heldur ekki vænst þess að lánveitendur beri allan skaðann sem 29,4% verðbólga á hálfu þriðja ári er, en eðlilegt er að honum sé deilt og kannski almennar aðgerðir eigi einkum að miða að þeim sem keyptu húsnæði á síðustu árum fyrir hrun.

Sátt, traust og samheldni

Sumir hafa haft áhyggjur af því að almennar aðgerðir nýtist líka fólki sem ekki þarf á að halda. Þá er þrenns að gæta. Í fyrsta lagi hefur það fólk líka sætt óréttmætu vaxtaokri. Í öðru lagi, þó fólk eigi eignir umfram skuldir hefur auk tæplega 30% verðbólguskots, kaupmáttur rýrnað um 13% frá ársbyrjun 2008. Í þriðja lagi verður hægt að skattleggja þá sem við teljum ekki að eigi að njóta almennra aðgerða. Þeir sem hafa haft áhyggjur af skuldaradekri ættu að hafa í huga að án almennra aðgerða komum við einkum til móts við þá sem gengu lengst í skuldsetningu, en venjulegt vinnandi fólk sem hélt sig innan hámarkslána Íbúðalánanasjóðs fær engan stuðning þó lánin hafi hækkað um tæp 30% og kaupmáttur rýrnað um 13%. Það væru ekki góð skilaboð inn í framtíðina að skuldagleðin ein njóti skilnings.

Við munum ekki greiða úr fjármálum heimila hratt og vel nema saman fari greiðsluerfiðleikaúrræði og almennar aðgerðir sem skapa fólki almenn skilyrði. Stjórnvöld og fjármálakerfið þurfa líka að viðurkenna ábyrgð sína á vanda heimila. Skuldaleiðrétting er áþreifanleg leið til þess og mikilvægt skref til að byggja upp traust og ná sáttum í íslensku samfélagi.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 15. júní

Frumvarp um upptöku eigna

— blog

Ég mælti í dag fyrir frumvarpi um upptöku eigna án þess að sakfellingar sé krafist. Um er að ræða alþjóðlega viðurkennt úrræði sem er ætlað að auðvelda yfirvöldum að gera upptækar eignir sem eru til komnar vegna glæpsamlegrar starfsemi. Málum er oft þannig háttað að erfitt getur reynst að færa fullar sönnur á sekt einstaklinga, þ.e.a.s. að sekt sé hafin yfir allan vafa. Hér er hins vegar lagt til að sönnunarbyrði einkamála nægi ákæruvaldinu til þess að sýna fram á að verðmætin eða eignin séu tilkomin vegna glæpsamlegrar starfsemi. Það þýðir í raun að meti dómstóll það svo að meiri líkur en minni séu á að ávinningur sé ólögmætur, er ákæruvaldinu færð heimild til þess að gera ávinninginn upptækan. Lagt er til að þetta gildi aðeins í þeim tilvikum þar sem um verulegan ávinning er að ræða, eða þar sem brot varða a.m.k. sex ára fangelsi.

Þetta mál er lagt fram í þeim tilgangi að auka líkurnar á því að það takist að endurheimta verðmæti úr hendi þeirra sem í aðdraganda og kjölfar íslenska fjármálahrunsins hafa auðgast með óréttmætum hætti. Einnig er því ætlað að draga úr hvata til brotastarfsemi sem haft getur verulegan fjárhagslegan ávinning í för með sér. Allsherjarnefnd fær nú málið til umfjöllunar og verður það svo í framhaldinu sent til umsagnar. Vera má að nefndin eða umsagnaraðilar telji að skýra þurfi ákvæði frumvarpsins betur og tilgreina nánar í hvaða tilfellum úrræðinu skuli beitt. Það mikilvægasta er að umfjöllunin eigi sér stað og verði fagleg, því hér er sannarlega um mikla hagsmuni að ræða.

Óreiðuskuldir hrunsins

— blog

Stærsta einstaka skuldin sem Íslendingar þurfa að greiða vegna hrunsins er afskriftareikningur Seðlabanka Íslands frá stjórnartíð Davíðs Oddssonar. Til að forða Seðlabanka Íslands frá gjaldþroti, þurfti ríkissjóður að leysa til sín tapaðar kröfur vegna fallinna fjármálastofnanna að andvirði 300 milljarða króna. Reikningurinn úr Seðlabankanum er 60 milljörðum hærri en fjárhæðin sem áætlað er að Icesave reikningurinn endi í með vöxtum. Ólíkt Icesave skuldbindingunum sem fyrst koma til greiðslu eftir sjö ár, þarf almenningur á Íslandi þegar í dag að blæða fyrir reikninginn úr Seðlabankanum í formi hækkaðra skatta og niðurskurðar velferðarþjónustu ríkisins. Skattahækkanir í fjárlagafrumvarpinu munu verða heilan áratug að vinna upp það tjón. Hollt er að hafa þetta í huga við lestur Morgunblaðsins þessa dagana.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 3. október sl.

Nauðsynlegt að koma í veg fyrir málamyndagerninga og undanskot eigna

— blog

Ég lagði fram fyrir nokkrum dögum frumvarp um breytingu á lögum um gjaldþrotaskipti. Markmið frumvarpsins er að tryggja að hægt verði að ganga frá þeim málum sem upp koma í kjölfar bankahrunsins, án þess að hætta sé á að hagsmunir spillist vegna álags og tímaskorts. Lagt er til að þetta verði framkvæmt á þann hátt að rýmka tímafresti riftunar ráðstafana þrotamanna tímabundið.

Í ljósi þeirra sérstöku aðstæðna sem nú eru í íslensku samfélagi er ljóst að þau tímamörk og frestir sem lögin gera ráð fyrir til að ónýta afturvirkar ráðstafanir þrotamanns sem falla undir lögin eru tiltölulega stuttir og ekki hugsaðir út frá þeim aðstæðum sem við er að glíma nú. Það er fyrirséð að málafjöldi verði gríðarlegur og álag á stofnunum sem koma að þessu ferli á efalaust eftir að stigmagnast á næstu missirum með þeim afleiðingum að kerfið hefur ekki undan og mun lengri tíma tekur að ljúka málum.

Eins er ljóst að fjölmargir aðilar hafa gripið til ráðstafana í kjölfar bankahrunsins sem flokkast geta sem málamyndagerningar og undanskot eigna og getur það ekki liðist að þeir aðilar verði látnir komast upp með slíkt. Til að koma í veg fyrir háttsemi af þessu tagi er lagt til í frumvarpinu að tímamörk og frestir riftunar ráðstafana þrotamanna skuli miðast við 4 ár fyrir frestdag.

Valmynd