Lifandi og skemmtileg umræða hefur verið í kjölfar bankahrunsins um lýðræði og stjórnskipan. Þar hafa fjölmargir tekið þátt, má m.a. nefna Njörð P. Njarðvík o.fl. Hugmyndir um grundvallarbreytingar í stjórnskipaninni, einkum aðskilnað valdþátta og eflingu löggjafarvalds gagnvart framkvæmdavaldi eru ekki nýjar af nálinni en Vilmundur Gylfason heitinn fjallaði m.a. um nauðsyn þeirra svo eftir var tekið. Ég lét vinna frumvarpsdrög um stjórnlagaþing sem byggði á þeim þingmálum jafnaðarmanna sem áður hafa verið flutt undir forystu fyrst Stefáns Benediktssonar og síðar Jóhönnu Sigurðardóttur.

Framsóknarflokkurinn hefur með eftirtektarverðum hætti gert stjórnlagaþing að stefnumáli sínu. Heiðursmaðurinn Jón Kristjánsson, fyrrverandi ráðherra, mun hafa leitt starfshóp um málið sem lagði tillögu fyrir flokksþing þeirra á dögunum og í framhaldi af því kynnti flokkurinn frumvarp um efnið nýlega. Þó margir séu sammála um stjórnlagaþing hefur umræða um útfærslu þess verið takmörkuð og ég birti því hér til gamans frumvarpsdrögin sem ég lét vinna. Þau verða ekki lögð fram úr þessu enda höfðu framsóknarmenn þau áhrif að slíkt frumvarp verður eitt af helstu áherslumálum þingsins fram að kosningum. Gaman væri að fá pósta með hugleiðingum um efnið því það er ekkert eitt rétt um útfærsluna. Þingið getur verið fámennt eða fjölmennt, staðið lengi eða stutt o.s.frv. Ég tel m.a. sterklega koma til greina að það sé skipað að jöfnu konum og körlum því þó kynjakvótar eigi ekki að vera í alþingiskosningum held ég að öðru gegni á stjórnlagaþingi sem setja á grundvallarreglurnar í samfélaginu.

Þröstur Freyr Gylfason var mér til halds og trausts við gerð frumvarpsdraganna en Þorkell Helgason, starfsmaður Alþingis, á heiðurinn að útfærslu kosningarinnar sem er vægiskosning í anda hugmynda sem átt hafa vaxandi fylgi að fagna í lýðræðisfræðum, en sumum kann að þykja óþarflega flókin.

Við þurfum klárlega nýja stjórnarskrá, eflingu þingsins og þó ekki síst beins lýðræðis. Ég er þó ekki viss um að við eigum að kalla það nýtt lýðveldi, því lengst af lýðveldistímanum áttum við þeirrar gæfu að fagna að búa á fjölmörgum sviðum í sterku og góðu samfélagi.

Þegar drögin voru samin hafði enn ekki verið tekin ákvörðun um að ganga til kosninga og því er í drögunum gert ráð fyrir að Alþingi þurfi að fjalla um niðurstöðu stjórnlagaþingsins. Nú þegar ljóst er að kosningar verða er miklu eðlilegara að breyta stjórnarskrá þannig að stjórnlagaþingið geti lagt niðurstöðu sína beint í þjóðaratkvæðagreiðslu.

Þetta frumvarp var lagt fram á Alþingi í síðustu viku og verður vonandi rætt fyrir vorið: 

Frumvarp til laga

um breytingu á lögum um kosningar til Alþingis, nr. 24/2000, og lögum um kosningar til sveitarstjórna, nr. 5/1998.

Flm.: Helgi Hjörvar, Lúðvík Bergvinsson, Katrín Júlíusdóttir, Ágúst Ólafur Ágústsson, Steinunn Valdís Óskarsdóttir, Árni Páll Árnason, Ásta R. Jóhannesdóttir, Guðbjartur Hannesson, Gunnar Svavarsson, Anna Kristín Gunnarsdóttir.

I. kafli

Breyting á lögum um kosningar til Alþingis, nr. 24/2000, með síðari breytingum.

1. gr.

    Við lögin bætist ný grein, er verður 20. gr. a, svohljóðandi:
    Nú óskar a.m.k. helmingur þess fjölda kjósenda sem kaus í síðustu almennu alþingiskosningum, sbr. 1. mgr. 20. gr., eftir því að kosið verði að nýju áður en yfirstandandi kjörtímabili lýkur og skulu kosningar þá fara fram.
    Kosningar skv. 1. mgr. skulu fara fram áður en 45 dagar eru liðnir frá því að beiðni skv. 1. mgr. kom fram. Þingmenn halda umboði sínu til kjördags.
    Kjörtímabilið er fjögur ár.

II. kafli

breyting á lögum um kosningar til sveitarstjórna, nr. 5/1998, með síðari breytingum.

2. gr.

    Við lögin bætist ný grein, er verður 1. gr. a, svohljóðandi:
    Nú óskar a.m.k. helmingur þess fjölda kjósenda sem kaus í síðustu almennu sveitarstjórnarkosningum, sbr. 1. mgr. 1. gr., eftir því að kosið verði að nýju áður en yfirstandandi kjörtímabili lýkur og skulu kosningar þá fara fram. þá skal og efnt til kosninga samþykki sveitarstjórn slíka tillögu með ³/₄ hlutum greiddra atkvæða.
    Kosningar skv. 1. mgr. skulu fara fram áður en 60 dagar eru liðnir frá því að beiðni skv. 1. mgr. kom fram eða samþykkt sveitarstjórnar skv. 1. mgr. liggur fyrir. fulltrúar í sveitarstjórn halda umboði sínu til kjördags.
    Fulltrúar í sveitarstjórn sem ná kjöri í kosningum samkvæmt þessari grein halda umboði sínu fram að næstu almennu sveitarstjórnarkosningum.
                

3. gr.

    Lög þessi öðlast gildi 1. maí 2009.

Greinargerð.

    Með frumvarpi þessu er lagt til að ákveðinn hluti kjósenda geti farið fram á að kosið verði að nýju til Alþingis meðan á yfirstandandi kjörtímabili stendur. Er gert ráð fyrir því í frumvarpinu að minnst helmingur þess fjölda sem kaus í síðustu almennu alþingiskosningum geti farið fram á slíkt. Þá er lagt til að hið sama gildi um almennar sveitarstjórnarkosningar. Í frumvarpinu er jafnframt kveðið á um að sveitarstjórn fái heimild til að láta efna til sveitarstjórnarkosninga að nýju þótt kjörtímabil sé ekki liðið. Slík heimild er ekki í núgildandi lögum. Til að tillaga um kosningar að nýju teljist samþykkt þarf ³/₄ hluta greiddra atkvæða sveitarstjórnar. 
    Kosningar til sveitarstjórnar skulu fara fram áður en 60 dagar eru liðnir frá því að beiðni berst eða samþykki sveitarstjórnar liggur fyrir en hinir kjörnu fulltrúar halda umboði sínu til kjördags. Þeir sveitarstjórnarfulltrúar sem ná kjöri í slíkum kosningum skulu aðeins halda umboði sínu fram að næstu almennu sveitarstjórnarkosningum, sem fara fram á fjögurra ára fresti skv. 1. gr. laga um kosningar til sveitarstjórnar. Kjörtímabil alþingismanna sem kosnir eru skv. 1. gr. frumvarpsins verður þó fjögur ár, enda kveðið á um það í 31. gr. stjórnarskrár að þingmenn séu kosnir til fjögurra ára. Slík kosning skal fara fram innan 45 daga frá því að beiðni berst, í samræmi við 24. gr. stjórnarskrár, um þingrof.
    Mikilvægt er fyrir kjörna fulltrúa í sveitarstjórnum og á Alþingi að störf þeirra og stefna á hverjum tíma fái aðhald frá öðrum. Dæmi um slíkt aðhald eru ákvæði stjórnarskrár um málskotsrétt forseta lýðveldisins er gera honum kleift að skjóta málum þingsins til allsherjaratkvæðagreiðslu hjá þjóðinni telji hann að gjá hafi myndast þar á milli. Samfylkingin hefur allt frá stofnun lagt áherslu á mikilvægi þess að almenningur hafi bein áhrif í stærri málum og hafa þingmenn hennar flutt fjölmörg þingmál þar að lútandi. Hefur það m.a. verið stefna flokksins að almenningur sjálfur eigi að geta, með svipuðum hætti og forseti, kallað eftir þjóðaratkvæðagreiðslu.
    Frumvarp þetta er í anda þessarar áherslu samfylkingarinnar á virkt lýðræði með vel skilgreindum rétti almennings til beinna áhrifa. Í þeim anda hefur flokkurinn áður beitt sér fyrir ákvæðum um rétt íbúa til kosninga um einstök mál í sveitarfélögum, svo sem með breytingum á samþykktum þeirra. Um leið og mikilvægt er að kjósendur hafi bein áhrif á einstakar stærri ákvarðanir er eðlilegt að þeir geti einnig við sérstakar aðstæður haft bein áhrif á stjórn síns sveitarfélags og þá ekki síður á skipan Alþingis, enda má lýðræði í upplýsingasamfélagi nútímans ekki vera fyrirbæri sem aðeins er virkt á fjögurra ára fresti.
    Mikilvægt er að kjósendur geti knúið fram nýjar kosningar ef þeir eru verulega ósáttir við sitjandi stjórnvöld og sjá ekki aðrar leiðir færar til úrbóta en kosningar. Þetta á bæði við um sveitarstjórnir og Alþingi. Með frumvarpi þessu er gert ráð fyrir að ef meira en helmingur kjósenda fer fram á kosningar til Alþingis eða í sveitarstjórn verði skylt að efna til þeirra. Slík ákvæði um endurkjör má finna víða, en snúa oft að einstökum kjörnum fulltrúum t.d. í einmenningskjördæmum. Er þar iðulega krafist mun færri undirskrifta en hér er gert ráð fyrir. Ástæða þess að flutningsmenn leggja til að meiri hluta kjósenda þurfi er að þrátt fyrir lýðræðissjónarmið er stjórnfesta einnig mikilvæg og því rétt að krefja um skýran vilja almennings til þess að efnt verði til kosninga.
    Tilgangur frumvarpsins er ekki síst sá að áhrif þess verði óbein og stuðli að lýðræðislegri stjórnarháttum án þess að beita þurfi ákvæðum þess. Þannig veitir það stjórnvöldum á hverjum tíma sjálfsagt aðhald að vita af því að kjósendur geti, nái þeir samstöðu um það, farið fram á kosningar. Það hvetur stjórnvöld til að hafa samráð, vanda ákvarðanir og að miðla vel upplýsingum til almennings um stjórnarathafnir, en allt eru þetta mikilvægir þættir í virku lýðræði sem alltaf má bæta og styrkja.
    Skýrt dæmi um nauðsyn slíks ákvæðis mátti sjá í stjórnarkreppunni sem varð í reykjavíkurborg á yfirstandandi kjörtímabili. Í sveitarfélögum eykur það vandann að ekki er í gildandi lögum gert ráð fyrir að sveitarstjórnin sjálf geti farið fram á kosningar og því gerir frumvarpið einnig ráð fyrir breytingu þar á. Er gert ráð fyrir því að aukinn meiri hluti sveitarstjórnar geti knúið fram kosningar í sveitarfélagi. enda má ljóst vera að óþolandi stjórnarkreppa ríki ef þrír fjórðu hlutar sveitarstjórnar krefjast þess að binda enda á eigið kjörtímabil.
    Fá dæmi eru í sögu lýðveldisins um svo víðtækar undirskriftasafnanir á landsvísu sem hér er gert ráð fyrir, þó dæmi séu um slíkt í einstökum sveitarfélögum. hér er því augljóslega um neyðarhemil að ræða en ekki virkan hluta kosningakerfisins. það er hins vegar mikilvægt lýðræðinu að víðtæk andstaða við sitjandi stjórnvöld hafi lýðræðislegan farveg. rétturinn til að krefjast kosninga væri slíkur farvegur. þannig væri einnig dregið úr hættu á að andófsöfl á hverjum tíma beittu ólýðræðislegum eða andfélagslegum aðferðum í andófi sínu.
    Eftirtektarvert er að rétt almennings til endurkjörs er helst að finna í lýðveldum og í ungum ríkjum. má leiða líkum að því að það endurspegli ólíkar hugmyndir þeirra og gömlu ríkjanna um uppruna valds, þ.e. að það komi frá kjósendum en ekki kónginum. fyrr á tímum var áhrifaleysi almennings milli kosninga oftsinnis rökstutt með þeim hætti að stjórnvöld þyrftu að geta tekið óvinsælar ákvarðanir því almenningur væri ekki eins upplýstur og stjórnvöld. slíkar röksemdir eiga sannarlega ekki við lengur, hafi þær yfirhöfuð átt við, því í samfélagi okkar er allur almenningur vel menntaður, hefur greiðan aðgang að upplýsingum og fylgist ákaflega vel með lýðræðislegri umræðu í hinum flóknustu málum, eins og dæmin sanna. íslenskur almenningur er því fullfær um að ákveða sjálfur hvort nauðsyn krefur að kjósa skuli.

Við kerfishrun rís eðlilega krafa um rannsókn, að sannleikurinn verði leiddur í ljós og hinir seku dregnir til ábyrgðar. Formenn flokkanna hafa mótað tillögur um rannsóknarnefnd er gefi út skýrslu um hrunið. Ennfremur hefur verið kynntur farvegur þeirra sakamála sem rannsaka þarf. Þetta eru mikilvægir áfangar. En þegar heiftin ólgar er brýnt að gæta að umburðarlyndi og víðsýni. Þó rétt sé að ríkisvaldið beiti sér fyrir einni rannsókn þá verður sú rannsókn aldrei tæmandi og niðurstaða hennar verður aldrei sannleikurinn eða réttlætið. Til þess er umfang málsins of mikið og hliðar þess margar. Þetta er hið stóra mál okkar kynslóðar og í bönkunum og stjórnkerfinu eru leyndarskjölin okkar. Það er þess vegna full ástæða til þess að opna einsog frekast er kostur aðgang að gögnunum svo gagnsæi verði sem mest. Mikilvægt er líka að gögn erlendra starfsstöðva íslensku bankanna verði afrituð og flutt heim, því þar hefur margur snúningurinn verið tekinn í skjóli lúxemborgar og skattaeyjanna en á ábyrgð íslenskra skattgreiðenda. Nauðsynlegt er þó um leið að gæta að þeim hluta bankaleyndar sem verndar friðhelgi einkalífs.

Við höfum við svipaðar aðstæður fjölmörg fordæmi fyrir því að auk rannsóknar hins opinbera sé með lögum veittur aðgangur að gögnum um stór, umdeild mál. Þá er slíkur aðgangur veittur fjölmiðlamönnum, fræðimönnum eða öðrum rannsakendum með skilyrðum um takmarkanir á aðgangi, ópersónugreinanlegan aðgang, trúnað eða annað til að tryggja að ekki sé misfarið með viðkvæmar persónuupplýsingar og forðast óstaðfestan söguburð og slúður. Sagnfræðin hefur sín sjónarhorn, verkfræðin önnur, viðskiptafræðin hin þriðju, lögfræðin, siðfræðin, hagfræðin, fjölmargar fræðigreinar hafa margt að rannsaka, læra og miðla. Þetta gefur fólki úr ýmsum áttum, með ólíka reynslu og menntun, tækifæri til að skoða það sem gerðist frá mörgum og ólíkum sjónarhornum og miðla síðan niðurstöðum sínum í umræðuna til að auðga hana og hjálpa okkur öllum við að skilja hvað gerðist og hvernig skynsamlegast er að haga málum í framtíðinni. Og einmitt framtíðarinnar vegna skiptir máli að sem flestir komi að rannsókninni því hinar fjölbreytilegu skoðanir og frjáls skipti á þeim hafa jafnan verið drifkraftur framfara í heiminum. Því við erum hvorki kommúnistar né fasistar sem fara um með stóra dóm, heldur lýðræðissamfélag sem ræðir og rannsakar áður en dæmt er.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 28. nóv. 2008.

Í Fbl. á laugardag svarar bankastjórn Seðlabanka Íslands grein minni „Stjarnfræðilegt vanhæfi“ sem birtist í blaðinu á föstudag og var um bankann. Bankastjórn Seðlabankans reynir í 23 tölusettum liðum að verja aðgerðir sínar og aðgerðaleysi. Með svari sínu staðfestir bankastjórnin í öllum aðalatriðum gagnrýni mína og þarflaust að leiðrétta það sem rangt er farið með hjá henni, enda nóg samt. Gríðarlegt tjón bankans, viðbúnaðarleysi, viðvaningsháttur, fát í gengisákvörðunum, fum í vaxtaákvörðunum, ívilnanir við útþenslu bankanna, kolröng ráðgjöf um ríkisvæðingu glitnis, árangursleysi peningamálastefnunnar og margítrekaðar óheppilegar yfirlýsingar – allt stendur það.

Það að bankastjórn Seðlabanka Íslands telji sig knúna til að verja sig í 23 tölusettum liðum vegna aðsendrar greinar í dagblaði sýnir best hve trausti rúinn bankinn er, bæði hjá öðrum og sjálfstrausti sínu. Allir eru á einu máli um að fátt er mikilvægara í þeim erfiðleikum sem fram undan eru en að endurreisa traust og trúverðugleika bankans, því hann mun gæta fjöreggs okkar. Það verður aðeins gert með því að setja bankanum faglega yfirstjórn. Þannig losnar bankinn einnig úr pólitískum átökum sem á degi hverjum skaða trúverðugleika hans og starfsemi alla.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 25. nóv. 2008.

Dramadrottningin Davíð Oddsson þráir augljóslega að allt snúist um hann sjálfan. En hvað sem þeirri barnslegu þrá líður snýst umræða um stöðu Seðlabankans um annað og meira en eina persónu en það er traust og trúverðugleiki þessarar mikilvægu stofnunar. Pólitískum deilum við Davíð Oddsson er mikilvægt að halda utan við það mat en sjálfur hef ég gert grein fyrir afstöðu minni í þeim efnum m.a. í greininni „Klassískur kommúnistaleiðtogi“ í Morgunblaðinu vorið 2001.

Á næstu dögum þurfum við að taka málefnalega afstöðu til þess hverjum við ætlum að treysta fyrir þeim 700 milljörðum sem við með harmkvælum og píslargöngu höfum grátið sem neyðaraðstoð út úr alþjóðastofnunum og frá viðskiptalöndum okkar. Spyrja verður á faglegum forsendum hvort yfirstjórn Seðlabankans sé treystandi fyrir þessu fjöreggi okkar, óháð einstökum persónum. Þá þarf að hafa eftirfarandi í huga:

1.         Seðlabankinn er gjaldþrota. Stjórnendur hans töpuðu 150 milljörðum í óvarlegri lánastarfsemi til sk. „óreiðumanna“ í því sem kallað var ástarbréfaviðskipti. Þetta jafngildir hálfri milljón króna á hvert mannsbarn í landinu.

2.         Seðlabankinn nýtti ekki góðu dagana til að byggja upp gjaldeyrisvaraforða í samræmi við vöxt fjármálakerfisins, þrátt fyrir ábendingar um nauðsyn þess m.a. frá Þorvaldi Gylfasyni. Viðbúnaður bankans við fjármálakreppu var því í skötulíki.

3.         Jafnvel í vor synjaði bankinn láni frá J.P. Morgan sem bauðst á góðum kjörum og nam hærri fjárhæð en aðstoð Alþjóða gjaldeyrissjóðsins nú. Lýsir það ótrúlegu vanmati á viðbúnaðarþörf.

4.         Bankinn áttar sig ekki á hlutverki sínu í fjármálastöðugleika og beitti ekki stjórntækjum sínum til að hemja vöxt bankanna, heldur lækkaði þvert á móti bindiskyldu sem var mjög misráðið.

5.         Seðlabankinn hefur nær aldrei náð verðbólgumarkmiði sínu frá því honum var sett það í upphafi aldarinnar.

6.         Bankinn vanmat augljóslega áhrif of sterks gengis á neyslu og fjárfestingargleði og þar með þenslu.

7.         Að geyma gjaldeyrisforða þjóðarinnar í Englandi eftir að Icesave vandinn var ljós og hætta á frystingu hans, er líkt því að vera í sjóorrustu hjá skipstjóra sem gleymdi púðrinu í landi. Yfirsjónin ætti að varða við þjóðaröryggi.

8.         Óviðunandi er að stjórnendur Seðlabankans hafi frétt það í London í febrúar sl. að íslensku bankarnir væru í alvarlegum vanda. Ætlast verður til þess vegna stöðu og hlutverks bankans að hann hefði átt að uppgötva það sjálfur og fyrr.

9.         Óskiljanlegar eru ívilnanir hinn 15. apríl í tengslum við bindiskyldu vegna útibúa erlendis eftir þær upplýsingar sem Seðlabankinn hafði fengið í London.

10.       Hafi Seðlabankinn fengið svo greinargóðar upplýsingar um stöðu bankanna í London er skýrsla bankans um fjármálalegan stöðugleika frá maí sl. beinlínis villandi upplýsingagjöf.

11.       Ófaglegt er að engin viðbragðsáætlun hafi verið til í bankanum vegna fjármálakreppu.

12.       Lækkun og hækkun vaxta á víxl jók ekki trúverðugleika.

13.       Óheppilegt var og trúlega viðvaningsháttur að Seðlabankinn keppti við viðskiptabankana um fjármagn, m.a. með skuldabréfaútgáfu og í lánalínum.

14.       Viðvaningsháttur var að bankinn þagði þegar fréttir bárust af því að hann væri ekki með í samningum norrænu seðlabankana við þann bandaríska. Að bankinn skyldi ekki ná samningum við þann bandaríska var nógu slæmt en þögnin jók á ótta og óvissu og gróf enn frekar undan trúverðugleika á ögurstundu.

15.       Ákvörðun um ríkisvæðingu Glitnis var stórslys. Svo röng var hún að stjórnvöld vonuðust fljótlega eftir þroti bankans svo ekki þyrfti að efna samninga! Hve illa er þá komið fyrir trúverðugleika Seðlabankans?

16.       Fum og fát í gengismálum dró enn frekar úr trúverðugleika og fagmennsku í Seðlabanka Íslands. Ákvörðun um að festa gengið við 175 stig verður lengi kennd sem hrapaleg mistök, enda lifði „staðfesta“ bankans í gengismálum aðeins í tvo daga, því oftrúin á krónuna var svo víðsfjarri veruleikanum á gjaldeyrismarkaði. Hún hefur síðan fallið um tugi prósenta.

17.       Kastljósviðtal við formann bankastjórnar hjálpaði ekki til við að verja stærsta fyrirtæki landsins, Kaupþing, falli.

18.       Þyngra er en tárum taki ótímabær yfirlýsing Seðlabankans um sk. Rússalán. Bæði spillti það mjög þeim lánasamningum sem Geir Haarde hafði átt frumkvæði að og einnig orðspori okkar á alþjóðavettvangi.

19.       Fyrrnefnt Kastljósviðtal, sem m.a. var birt í Wall Street Journal, dró nokkuð úr trúverðugleika íslensks fjármálakerfis á viðkvæmu augnabliki. Einkum þau ummæli sem voru þýdd svo: …Iceland is „not going to pay the banks' foreign debts“.  

20.       Óheppilegt var að seðlabankastjóri skyldi hóta stjórnarformanni stærsta fyrirtækis landsins knésetningu.

21.       Óheppilegt er að seðlabankastjóri dylgi um viðskipti einstaklinga við bankakerfið og ástæður beitingu hryðjuverkalaga.

22.       Óheppilegt er að seðlabankastjóri aflétti einhliða trúnaði af fundum sínum með forystumönnum ríkisstjórnarinnar og samningum við IMF.

23.       Óheppilegt er að seðlabankastjóri veiti seðlabankastjórum annarra ríkja tilsögn í mannasiðum.

            Öll gerum við mistök og sætum stundum ósanngirni. En þegar heildarmyndin er metin, ásamt öllu því smálega sem ég hirti ekki um að tína til, er eðlilegt að efasemdir vakni. Þær styrkjast við lestur nýjasta heftis Peningamála og óraunsærra væntinga um traust og trúverðugleika. Sá lestur vekur áhyggjur um að seðlabankastjórnin gæti eytt IMF láninu í enn einn óraunsæjan leiðangur sem bankinn hefði ekki styrk til að ljúka. Það hefur hent margar þjóðir í okkar stöðu og þær setið eftir enn skuldugri en fyrr. Það er þessvegna ekki verið að persónugera vandann þegar kallað er eftir breytingum í Seðlabankanum. Það er einfaldlega verið að segja hið sjálfljósa að þegar við nú stöndum á hyldýpisins brún er mikilvægt að hafa faglega yfirstjórn Seðlabankans.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 21. nóvember

Samskipti Íslendinga við útlönd á stuttu lýðveldisskeiði okkar einkennast iðulega af því viðhorfi að við eigum að fá allt fyrir ekki neitt. Hversvegna okkur þykir það eftirsóknarvert er athyglisvert íhugunarefni. En það ber líka vitni um einfeldningslega afstöðu ungrar þjóðar til heimsins.

Skýrasta dæmið um þetta voru auðvitað samskipti okkar við bandaríska herinn. Annað skýrt dæmi er samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið – EES samningurinn. Þegar hann var gerður og allt fram á þennan dag hafa fjölmargir málsmetandi Íslendingar keppst við að skýra hann þannig að þar höfum við fengið allt fyrir ekki neitt. Þ.e.a.s. að við fáum í gegnum samninginn aðgang að mörkuðunum sem sé hið eftirsóknarverða en sleppum við þátttöku í stofnanahlutanum, skrifræðinu og kostnaðinum. En einsog jafnan er þetta sjálfsblekking, enda bara börn sem trúa því að hægt sé að fá allt fyrir ekki neitt.

Með því að gerast aðili að Evrópska efnahagssvæðinu hófst bylting í atvinnuháttum á Íslandi. Okkar litla samfélag varð hluti af markaði hundruða milljóna manna og tileinkaði sér leikreglur þess stóra markaðar og alþjóðavæddist með undraskjótum hætti, af því kappi sem aðeins Íslendingar geta sýnt. Og það var gaman.

Lærdómsrík er lýsing Stefan Zweig í „Veröld sem var“ á Vínarborg í aðdraganda fyrri heimsstyrjaldarinnar. Þar töldu menn sig hafa fundið hið endanlega samfélag alþjóðaviðskipta og frjálsrar verslunar, unnu í bönkum á daginn en voru í óperunni á kvöldin og höfðu helst áhyggjur af tryggingum og því að leggja inná söfnunarreikninga fyrir kornabörn. Í reynsluleysi okkar höfðum við svipaðar ranghugmyndir 100 árum síðar og töldum okkur geta spilað á evrópska markaðnum en þyrftum hvorki á evrunni né Evrópusambandinu að halda því við værum að fá allt fyrir ekki neitt.

Evruvæðing atvinnulífsins, amatörismi Seðlabankans og vanmáttur ríkisstjórnarinnar afhjúpa nú þegar kreppir að hve tilfinnanlega við höfum einangrað okkur. Engum blandast nú hugur um að við hefðum þurft öfluga mynt, stuðning sterkra stofnanna, raunverulegan seðlabanka og aðild að samfélagi þeirra þjóða er mynda markað okkar, Evrópusambandið, til að takast á við það flóð sem á okkur skall. Það er nefnilega ekki hægt að fá allt fyrir ekki neitt og það er ástæða fyrir því að yfir markaði skipuleggja menn stofnanir, skrifræði, öryggisventla og pólitíska stjórn. Því með reglulegum hætti bresta markaðir.

Við höfum nú sótt eitt dýrasta námskeið sögunnar um þessi grundvallaratriði. Lærum af þeim og byggjum nýtt Ísland upp í samfélagi við þær þjóðir sem við viljum deila mörkuðum með. Því það er líka auvirðilegt gildismat að vilja græða á aðild að markaði, en sniðganga samfélagsstofnanir hans. Svolítið einsog að vera fullfrískur á sósíalnum. Sæmir okkur ekki og sem aldrei fyrr þurfum við nú að gæta sóma okkar.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 24. október

Tvísýna er meiri í efnahagsmálum veraldarinnar en í áratugi. Þrátt fyrir öfundsverð lífskjör flestra Íslendinga setur að okkur ugg. Íslendingar hafa á undanförnum árum sótt lánsfé á góðum kjörum á alþjóðamarkaði og fjárfest í fyrirtækjum og fasteignum. Nú hefur hvorutveggja gerst að verðmat fasteigna og fyrirtækja hefur lækkað en lánskjör versnað og lausafjárskorts verður vart.

Þá ríður á að við séum vel búin. Því eru mikilvægir þeir mörgu áfangar sem forsætisráðherra gerði góða grein fyrir á septemberþinginu. Þegar nú skriður er kominn á viðbúnaðinn er mikilvægt að hreyfa sig hratt svo ekki skelli á okkur brotsjór ef bætir í mótvindinn.

Hér verða í tveimur greinum reifaðar nokkrar hugmyndir um það sem gera má til viðbótar því sem þegar hefur verið gert. Þær áherslur og tillögur eru ekki stefna Samfylkingar eða ríkisstjórnar heldur settar fram til hugleiðingar og til að örva þá mikilvægu umræðu sem nú fer fram.

Einkarekstur í orkuframleiðslu

Forsætisráðherra hefur nýlega lýst stöðu mála þannig: „…svo hafa orðið þvílíkar hræringar á alþjóðlegum fjármagnsmörkuðum sem hafa stoppað erlent gjaldeyrisflæði inn í landið…“ (RÚV 14.9 sl.) Við þær aðstæður er það sameiginlegt hagsmunamál okkar allra að grípa þegar til aðgerða sem skapa áhugaverða fjárfestingarkosti í landinu og geta orðið mikilvægt framlag til eflingar varasjóðs okkar.

Sóknarfæri gætu t.a.m. verið í því að selja einkaaðilum Kárahnjúkavirkjun og fleiri virkjanir í eigu hins opinbera. Það væri ekki varanlegt framsal heldur rekstur Kárahnjúka seldur á leigu með samningum við Alcoa til 40 ára og aðrar virkjanir til 20-30 ára eftir atvikum en þá fengi ríkið þær að nýju til rekstrar eða endurútboðs. Líkanið að þessu er að finna í því samkomulagi sem Sjálfstæðisflokkur og Samfylking náðu í orkumálum sl. vetur, sem undirstrikar það áhersluatriði jafnaðarmanna að auðlindirnar séu í almannaeign en opnar fyrir einkarekstur virkjananna sjálfra.

Landsvirkjun ræki eftir sem áður nægilega margar virkjanir til að framleiða fyrir fólk og fyrirtæki í landinu önnur en stóriðju. Þannig væru almannahagsmunir tryggðir um leið og ríkið hætti að reka orkuframleiðslu fyrir alþjóðleg málmfyrirtæki, enda standa engin rök til þess að ríkið reki slíka þjónustu við stóriðju.

Sala virkjana með þessum hætti getur orðið hvati til frekari framrásar í orkuiðnaði og útrás með tilkomu nýrra fjárfesta og fyrirtækja. En fyrst og fremst gæti hún losað um verulega fjármuni og dregið að erlenda fjárfestingu, hún er okkur nú mjög mikilvæg. Þá er álverð með hæsta móti og ætti það að stuðla að því að gott verð fáist fyrir reksturinn. Auðvitað þarfnast slík tillaga skoðunar, m.a. hugsanleg áhrif á kjör Landsvirkjunar að öðru leyti en efnahagur hennar rýrnar ekki við þetta. Séu tæknilegar hindranir í vegi eða skortur á pólitískum vilja mætti að hluta ná þessum markmiðum með veðsetningu.

Sjóðurinn handa komandi kynslóðum

Til að ná pólitískri sátt um sölu virkjana væri mikilvægt að ráðast jafnhliða í stofnun nokkurskonar auðlindasjóðs, eins og við jafnaðarmenn höfum lengi talað fyrir, svipuðum því sem hjá Norðmönnum heitir Olíusjóður en austur í Arabíu heitir svo skáldlega „Sjóðurinn handa komandi kynslóðum“. Ef við erum sammála um að höfuðverkefni dagsins sé að tryggja fjármálalegan stöðugleika er nú rétti tíminn til að hrinda þeim hugmyndum í framkvæmd. Þrátt fyrir ýmislega gagnrýni alþjóðlegra greinenda á Ísland eru flestir sammála um að langtímahorfur séu hér öfundsverðar. Með auðlindasjóði myndum við raungera þær væntingar að hluta með því að skilgreina þau verðmæti í sjóði.

Í auðlindasjóði yrði með lögum gert að ævarandi eign Íslendinga svipað og Þingvellir, olíuréttur í íslenskri lögsögu, vatns- og jarðhitaréttindi sem nýta má, fjarskiptarásir, námuréttindi í ríkiseigu og rétturinn til nýtingar fiskistofnanna við landið og hverjar aðrar þær auðlindir sem eru sameign okkar. Til greina kæmu einnig þjóðlendur og þjóðjarðir m.m. sem þar gæti átt samleið eðli máls samkvæmt.

Auðvelt ætti að vera að ná saman um að leggja aðrar auðlindir en fiskinn í auðlindasjóð. Það ætti þó að vera einfalt að byrja hér á ókvótasettum tegundum og byggðakvótanum en hvorutveggja eru umtalsverð skref. Verkefnið í kvótamálum er ekki lengur að reyna að ná kvótanum af þeim sem fengu hann gefins, enda hafa flestir sem nú eiga kvóta þurft að greiða fyrir hann. Verkefnið er mæta sjónarmiðum mannréttindanefndar Sþ og að búa svo um hnútana að eftir hálfa öld verði fiskurinn í sjónum ekki einkaeign arabískra olíufursta eða annarra framandi fjárfesta sem enga hagsmuni hafa af sterku samfélagi á Íslandi.

Sjóðurinn væri ekki gjaldeyrisvarasjóður, einsog þjóðarsjóðurinn sem Björgólfur Guðmundsson kallaði eftir, heldur kynslóðasjóður er færir auðlegð milli kynslóða. M.a. vegna þess að hluti auðlindanna er óendurnýjanlegur og annan hluta verður e.t.v. aðeins hagkvæmt að nýta í nokkrar kynslóðir. Hann gegndi því hagfræðilega hlutverki að gera arðsemiskröfu til auðlindanýtingar en á það hefur skort hjá okkur. Eftir því sem honum yxi fiskur um hrygg opnaðist tækifæri til að fela honum tiltekin verkefni sem launafólk þyrfti þá ekki lengur að fjármagna með skattgreiðslum. Þó hann væri ekki eiginlegur varasjóður gæti hann verið mikilvægur hluti þeirrar heildarmyndar af íslensku efnahagslífi sem er til þess fallin að skapa traust og trúverðugleika.

Stóriðjuumræðan

Orku- og stóriðjuumræðan einkennist nokkuð af yfirboðum og óraunsæjum væntingum. Það er sjálfsagt að nýta orkuauðlindir okkar en að líkja þeim við olíu er barnaskapur. Þannig kostar lítri af heitu vatni fimm aura en lítri af olíu þúsund sinnum meira. Raforkuverð hefur ekki tekið neinum viðlíka hækkunum og olíuverð og þó mikið sé rætt um eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku þá er hún ekki einhlít. Þannig hefur stórum virkjunum slegið út vegna bilana um langan tíma án þess að nokkur áhrif hafi haft en það afhjúpar óselda umframorku í kerfinu. Þá er nær áratugur síðan Landsvirkjun tók grunn að stöðvarhúsi við Búðarháls og hefur öll leyfi þar en engan kaupanda að orkunni fyrr en kannski nú. Virkjanir eru ágætar fjárfestingar sem krefjast mikillar fjárbindingar er skila hóflegum en nokkuð tryggum vöxtum á löngum tíma. En þær eru ekki gull sem ástæða er til að fórna umtalsverðum náttúrugæðum fyrir né stöðugleika í efnahagslífi.

Kannaðir eru nú möguleikar á byggingu tveggja nýrra álvera, í Helguvík og á Bakka. Þau verkefni voru komin af stað þegar Samfylkingin settist í ríkisstjórn og þó verulegra efasemda gæti í okkar röðum, einkum varðandi Helguvík þá verður þessi undirbúningur ekki stöðvaður. Allt tal um að fleiri slík stóriðjuverkefni séu það sem við þurfum í lausafjárkreppunni er tilhæfulaust. Slík verkefni yrðu aldrei að veruleika fyrr en á síðari hluta næsta áratugar og hefðu harla lítil áhrif til lausnar á viðfangsefnum okkar nú.

Áhugaverð eru hinsvegar ýmis smærri og einfaldari verkefni sem ráðast má í á næstu árum og stranda t.d. ekki á óvissunni í loftslagsmálum vegna þess að loftlagsmengun þeirra er lítil. Gagnaver, kísilvinnsla o.fl. eru dæmi um þetta. Nú er unnið að rammaáætlun um friðun og nýtingu náttúru Íslands sem verður tilbúin 2010 en enn er óvíst að sátt takist um niðurstöður hennar. Fyrr verður ekki virkjað á nýjum svæðum.

Friðlýsing miðhálendis – virkjun orkulinda

Ef talið væri nauðsynlegt og mögulegt að nýta í umtalsverðum mæli virkjun orkulinda sem viðbragð við núverandi stöðu þyrfti fyrst að skapa orkuiðnaðinum leikreglur og helst strax að ná sátt í aðalatriðum um hvað við viljum friða og hvað við viljum nýta. Ég minni í því sambandi á eldri hugmyndir mínar um friðun miðhálendis Íslands. Þær fela í sér að við ákveðum að friðlýsa sem heild hálendið, 40 þúsund ferkílómetra, og nýta til annars en iðnaðar. Hinsvegar tækjum við þá meginafstöðu að utan þess svæðis megi, með nokkrum undantekningum (Brennisteinsfjöll, Urriðafoss o.fl.), ráðast í virkjanir enda sé umhverfisáhrifum þeirra haldið í lágmarki og farið að kröfum Skipulagsstofnunar um mótvægisaðgerðir. Þar með hefðu náttúruverndarsjónarmið náð gríðarlegum árangri um leið og helstu háhitasvæði á suðvestur- og norðausturlandi væru nýtt til orkuöflunar. Sú nálgun er auðvitað ekki eins fagleg og nákvæm og rammaáætlun en speglar það sjónarmið flestra Íslendinga að mikilvægt sé að vernda helstu náttúruperlur en nýta orkulindir jafnframt. Þá verður að telja líklegt að þær meginlínur sem hér eru dregnar verði niðurstaða rammaáætlunar í aðalatriðum.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 24. september

Tímar mikilla tækifæra

Í þeim þrengingum sem nú einkenna efnahags- og fjármálakerfi landsins þarf að skilja að fullu við þá afstöðu að „við höfum samt rétt fyrir okkur“ og þetta sé ímyndarvandi og ranghugmyndir útlendinga.

Réttilega hafa margir sett fram efasemdir um peningamálastefnuna sem fylgt hefur verið frá 2001, hennar háu vexti og gengissveiflur. Sú tilraun hefur a.m.k. ekki skilað tilætluðum árangri; verðtryggingarkerfið dregur úr áhrifum stýrivaxta, áhrif gengis á kaupgleði Íslendinga eru trúlega vanmetin, e.t.v. hófst hækkun stýrivaxta of seint, lækkun bindiskyldu misráðin o.s.frv. Oft er gagnrýnin hinsvegar ábyrgðarlaus svo sem í upphrópunum um tafarlausa lækkun vaxta. Það kann að vera til vinsælda fallið, enda almenningur langþreyttur á sveiflum og vaxtaokri. Þegar vandinn er lausafjárskortur og verðbólga 15% er svarið augljóslega ekki vaxtalækkun. Hitt er mikilvægt að um leið og aðstæður skapast til vaxtalækkana verði það nýtt þá þegar og þeim aðstæðum viðhaldið svo lækka megi vexti hratt.

Þetta er afleiðing ofþenslu og þeirrar framsóknarmennsku að ætla að gera allt fyrir alla strax. En nú er ekki tíminn til að guggna því tímabundinn samdráttur er barnaleikur hjá viðvarandi verðbólgu.

Viðvarandi útþensla ríkisútgjalda, ótæpilegar skattalækkanir og yfirboð Íbúðalánasjóðs spilltu allri viðleitni Seðlabankans og gerðu framkvæmd stefnunnar illmögulega. Nú ríður á að samkvæmni gæti með Seðlabanka og ríkisstjórn um túlkun ástandsins og nauðsynlegar aðgerðir, því ef þessir burðarásar hagstjórnar eru ekki á einu máli hvernig á þá umheimurinn að hafa traust á landinu? Þá þarf að efla faglegan trúverðugleika bankans, með því að leggja af bankaráðið, bæta gagnaöflun og úrvinnslu, láta bankastjórn rökstyðja stefnu sína opinberlega o.s.frv.

Hlutabréfin heim?

Forysta atvinnurekenda og launafólks hefur haft uppi mikla gagnrýni um aðgerðaleysi ríkisstjórnarinnar. Það er athyglisvert þegar haft er í huga að lífeyrissjóðir undir þeirra forystu geyma hundruð milljarða erlendis. Ýmsir hafa bent á að nú ætti að losa þær fjárfestingar sem hagfellt er að losa og flytja heim. Enda ætti að vera sjóðunum hagstætt að flytja eignir heim með krónuna svo veika en í þeirri mynt eiga þeir síðar að greiða lífeyri.

Því verður þó að sýna skilning að verð erlendra eigna hefur lækkað og því margt sem ekki væri skynsamlegt að selja nú. Ennfremur er sú áhættudreifing sem í erlendum eignum lífeyrissjóðanna felst ákjósanleg. Því væri hitt trúlega miklu farsælla að lífeyrissjóðirnir beittu erlendum eignum sínum til að afla erlends lausafjár í arðbærar fjárfestingar á Íslandi en urmull slíkra tækifæra mun opnast á næstunni. Þannig mætti allt í senn halda hinum erlendu eignum, láta þær vinna og stuðla að stöðugleika á íslandi. Talsmenn vinnumarkaðarins þurfa að gera grein fyrir því hvernig best sé að nýta afl lífeyrissjóðanna við núverandi aðstæður.  

Hlutverk banka

Mestar kröfur eigum við þó, einsog aðrar þjóðir, að gera til bankanna. Kostir virðast því samfara að dreifa áhættu þannig að saman fari eignarhald viðskiptabanka og fjárfestingabanka. Nauðsynlegt er þó að gera allt aðrar kröfur til fjárfestingaþáttarins en viðskiptabankastarfseminnar um eiginfjárhlutfall o.fl. Rekstrarlegur aðskilnaður þessara þátta gæfi yfirvöldum færi á því að verja skilyrðislaust viðskiptabankastarfsemina en vega meira og meta fjárfestingabankana einsog bandarísk og bresk yfirvöld hafa gert.

Við viljum byggja upp þjónustusamfélag með þeim sterka fjármálageira sem það krefst. Þannig sköpum við áhugaverð störf og lífskjör fyrir komandi kynslóðir. Til þess þurfum við til skamms tíma að skapa krónunni mun sterkari varasjóð. Hitt er líklegt að til lengri tíma rýrni hagnaður fjármálafyrirtækja og þau muni ekki geta greitt kostnað við slíkan varasjóð. Því sé einboðið að taka upp evru, vilji menn ekki afturhvarf til framleiðslusamfélagsins.            

Það verður að gera þá kröfu á næstu misserum að bankarnir sýni ábyrgð gagnvart fólki m.a. með því að afleggja ábyrgðamannakerfið og innleiða greiðsluaðlögum til að koma í veg fyrir keðjuverkun greiðsluerfiðleika. Við þurfum líka að læra af lausunginni á uppgangstímunum og skerpa aðhald og eftirlit með fjármálamarkaðinum.   

Afnám tolla og stimpilgjalda

Veislugleði í útgjöldum ríkis og sveitarfélaga á þensluskeiðinu var óhófleg. Þörf er á aga í opinberum fjármálum og aðhaldi, m.a. með beitingu viðurlaga við brotum á fjárlögum. Þá er mikilvægt að sameina sveitarfélög og setja skorður við hallarekstri þeirra en skipulagsskortur olli nokkru um offjárfestingu á húsnæðismarkaði. Allar spár segja ríkissjóð með halla á komandi ári. Mikilvægt er að til lengri tíma sé aðhaldsstig fjárlaga aukið og rekstrarafgangi náð með aðgerðum, jafnt til að minnka útgjöld og auka tekjur.

Samdráttarskeiðið framundan verður einkum í og við höfuðborgina og mikilvægt að versnandi hagur ríkissjóðs dragi ekki úr framkvæmdum þar. Líklega verður að taka á næstu árum erfiðar ákvarðanir, jafnvel um hækkun gjalda og skatta, þó eru tilteknar álögur sem vert væri að lækka nú. Afnám stimpilgjalda hófst í sumar en rétt væri að afnema þau með öllu tafarlaust. Einnig þarf að lækka innflutningsálögur á matvörur en það leiðir til lítils tekjutaps miðað við þau miklu áhrif sem það hefði á matarverð í landinu. Í verðbólgu eins og nú er sérlega brýnt að leita leiða til að létta útgjöld til nauðþurfta sem koma hinum efnaminnstu best.  

Félagslegur stöðugleiki

Mikilvægt er að huga sérstaklega að hinum tekjulægri, öryrkjum og ellilífeyrisþegum, og að því að efla almennan sparnað í landinu. Félagslegur stöðugleiki er nefnilega til langframa forsenda fyrir efnahagslegum stöðugleika. Sá félagslegi og fjárhagslegi styrkur sem við nú sækjum í lífeyrissjóðakerfið okkar á að vera okkur hvatning til að styrkja enn frekar sparnað svo sem húsnæði og séreignarlífeyri. Mikilvægt væri að gera meðal- og lágtekjufólki kleift að taka þátt í hinu síðarnefnda í auknu mæli. Hinir betur settu þurfa einnig að leggja að mörkum til félagslegs stöðuleika og nauðsynlegt er fyrir fjármálastöðugleika að atvinnulífið taki fyrir ofurlaunasamninga. Hitt er hneisa fyrir stjórnmálaforystuna að hún hafi ekki einfaldlega getað afnumið eftirlaunalögin frá 2003.

Þjóðin á að velja

Í bráðlæti okkar níðum við jafnaðarmenn stundum niður íslensku krónuna ógrundað. Staðreyndin er sú að krónan reyndist okkur stundum vel við að skapa hér eftirsóknarverð lífskjör og byggja upp sjávarútveg og stóriðju meðan fjármagnshreyfingar voru ófrjálsar og gjaldeyrismarkaðir miklum takmörkunum háðir milli landa. Þetta er horfinn heimur. Í opnu alþjóðlegu hagkerfi nútímans má hins vegar efast um að hún dugi. Margt bendir til að þó krónan hafi þjónað gærdeginum, mæti evran margfalt betur væntingum okkar um morgundaginn, hvort sem er á sviði verslunarfrelsis, matvöruverðs, vaxtastigs eða atvinnuþróunar. Jafnframt því sem ríkisstjórnin vinnur að því að ná hér stöðugleikaskilyrðunum fyrir inngöngu í evrópska myntsamstarfið er nauðsynlegt að hefja hið fyrsta pólitíska ferlið sem leitt getur til inngöngu í ESB. Ekki eru líkur til að aðrir stjórnmálaflokkar en Samfylkingin geti sameinað fylgismenn sína um að sækja eigi um. En þótt hina flokkana skorti pólitískt þrek í stærsta hagsmunamáli samtímans, þarf  Ísland að taka afstöðu. Það er því brýnt að stjórnarflokkarnir  nái saman um að gefa þjóðinni færi á því að greiða atkvæði um hvort sækja eigi um aðild.

Því miður hafa einfeldningslegar hugmyndir um upptöku evru án aðildar að ESB tafið umræðuna. Sú hugmynd gengur út á að Evrópa láni okkur myntina sína og seðlabankann sinn sem bakhjarl Íslands og þar með íslensku bankanna svo þeir geti svo haldið áfram að keppa hraustlega um hærri innlánsvexti og ýmis fjárfestingartækifæri við evrópsku bankana. En við viljum samt ekki verða hluti af sambandi þessara landa sem við viljum að hjálpi okkur við að keppa við sig. Órar af þessu tagi eru auðvitað bara tímasóun, því annaðhvort göngum við í ESB eða spjörum okkur án þeirra aðstoðar í samkeppni þjóðanna. Það er ekki bæði hægt að eiga kökuna og éta hana, jafnvel þó við séum Íslendingar. Það er rangt að aðildarumsókn gagnist ekki í vanda dagsins. Hún leysir hann ekki en er mikilvægur hluti þess trúverðugleika sem við verðum að efla. Nú þegar hjarðhegðun markaðarins er í hámarki er mikilvægt að stefna okkar verði skýr og aðgerðir ákveðnar. Umbrotatímar í efnahagsmálum eru jafnan tímar mikilla tækifæra. Grípum þau.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 25. september

Eitt helsta baráttumál ríkisstjórnar okkar er að minnka launamun kynjanna. Það er ótvírætt að óútskýrður launamunur milli karla og kvenna er eitthvert hróplegasta óréttlæti sem við er að fást í samfélaginu. Það er algjörlega óþolandi að konur séu lítilsvirtar skipulega með því að gjalda þeim lægri laun en körlum í sambærilegum störfum. Það er þessvegna mikið áhyggjuefni fyrir okkur í þingflokkum beggja stjórnarflokkanna að nú berast af því fréttir að síðastliðið ár hafi launamunur verið að vaxa umtalsvert hjá félögum í SFR – stéttarfélagi í almannaþágu.

Könnun SFR leiðir í ljós að heildarlaun karla eru um 100 þúsund krónum hærri á mánuði en laun kvenna. Munurinn er 27% en þegar tekið er tillit til þátta eins og menntunar, vinnutíma, starfsaldurs, starfsstéttar o.fl. eru laun karla 17% hærri, sem er 3% aukning milli ára. Hjá VR er óútskýrður launamunur rétt rúm 12% og hafði aukist örlítið frá síðasta ári.

Ónýtt launakerfi

Það er áhyggjuefni að opinbera launakerfið sé lakara ef eitthvað er, en bæði leiða þau til verulegs launamunar. Ég get hinsvegar ekki komist að annarri niðurstöðu en þeirri að launakerfi ríkisins sé ónýtt. Launakerfi hjá almannavaldinu sem leyfir að þegnunum sé mismunað skipulega með ólögmætum hætti í launagreiðslum er bara ónýtt kerfi. Það tekur ekki ábyrgðina af okkur sem stjórnum því, en afhjúpar það augljósa viðfangsefni að skera launakerfið upp frá grunni.

Launakerfi ríkisins er allt of ógagnsætt og flókið. Það er á köflum beinlínis hannað til að fela sporslur og yfirborganir og um leið mismunun. Lausatök í rekstri ríkissjóðs og agaleysi við framkvæmd fjárlaga hafa líka aukið enn á þetta. Óunnin yfirvinna er auðvitað besta dæmið um þvæluna í launakerfi ríkisins, en við strákarnir fáum meira af henni en stelpurnar. Deildarstjórar er annað skemmtilegt dæmi því undir flestum þeirra eru engar deildir, bara kallað þetta til að hækka kaupið. Deildir sem ekki eru til, vinna sem ekki er unninn, flóknir launaflokkar, bílapeningar og allskyns aukasporslur er launaumhverfi sem er hannað til að svindla á konunum.

En það er einmitt launakerfi ríkisins sem á að vera einfalt og gangsætt. Fáir launaflokkar, skýrar reglur um aðrar greiðslur og ekkert svindl. Því hér er verið að höndla með fé almennings og stjórnsýslukvaðir um jafnræði er skylt að uppfylla.

Nefndanefndanefnd

Félagsmála- og fjármálaráðherra hafa skipað þrjár nefndir til að gera tillögur um hvernig ná megi markmiði ríkisstjórnarinnar í launajafnrétti kynjanna. Markmið okkar er að á þessu kjörtímabili verði sá munur minnkaður um helming. Von er á fyrstu tillögum þeirra í nóvemberbyrjun í tengslum við jafnréttisþing. Þetta er virðingarverð viðleitni af hálfu ráðherranna, þó auðvitað hafi verið skipuð um þetta mörg nefndin. Þegar reynt er að gera lítið úr nefndaskipan er rétt að hafa í huga að viðfangsefnið er langt því frá einfalt og mikilvægt að allar aðgerðir verði vel ígrundaðar.

Hinu verður ekki horft framhjá að frá degi til dags starfar fjármálaráðherra að kjarasamningum við starfsmenn ríkisins og í þeim samningum verður að sjá þess stað skýrt og greinilega að stefna ríkisstjórnarinnar er að hækka laun kvenna sérstaklega. Ljósmæðradeilan vekur eðlilega áleitnar spurningar um trúverðugleika í þessu efni. Þó við skattgreiðendur eigum jafnan að reyna að sýna erfiðu hlutverki fjármálaráðherra í kjarasamningum skilning, þá skýtur skökku við að hann kæri konur fyrir kjarabaráttu. Er hugmyndin sú að konur megi ekki grípa til aðgerða til að rjúfa viðvarandi kúgun? Þegar ég horfi á dætur mínar þrjár fæ ég ekki varist þeirri hugsun að hér kæri sá er stefna skyldi.

Pistillinn birtist í 24 stundum 13. september sl.

Í næstu viku [þessari viku] verður Alþingi framhaldið frá því í sumar. Það hefst að vonum á umræðum um efnahagsmál. Þar mun Geir Haarde gera grein fyrir stöðu og horfum og þeim aðgerðum sem gripið hefur verið til og stjórn og stjórnarandstaða skiptast á skoðunum.

Guðni Ágústsson, formaður Framsóknarflokksins, hefur ekki getað beðið heldur snýst nú kringum sjálfan sig og landið í fundaferð um efnahagsmál. Það er auðvitað býsna vogað þegar haft er í huga að það var einmitt framsóknartraktorinn sem dró okkur út í þá mýri sem efnahagurinn sekkur nú í. Hitt er þó verra að Guðni þykist hafa lausn þeirra erfiðleika sem hann leiddi yfir þjóðina, en boðar þó ekkert nema innihaldslausar klisjur og ábyrgðarleysi, líkt því sem leiddi okkur í þessar ógöngur.

Vaxtahræsni

Ofþenslustefna síðustu ríkisstjórnar leiddi algerlega fyrirsjáanlega til ofhitnunar hagkerfisins og við þau eftirköst erum við nú að fást. Stóriðjugleðin, lánaausturinn, skattalækkanirnar, agaleysið í ríkisfjármálum, fyrirhyggjuleysið með gjaldeyrisvarasjóðinn og of hröð og spillt einkavæðing fjármálastofnana verða nú saman til þess að skapa mestu tvísýnu í efnahagsmálum á lýðveldistímanum. Við þessar aðstæður, 15% verðbólgu og alþjóðlega lausafjárkreppu, fer formaður Framsóknar um og hrópar á lægri vexti. Hafa skal það sem best hljómar því auðvitað er allur almenningur langþreyttur á vaxtaokri og efnahagssveiflum.

Eina vandamálið í þessu er veruleikinn. Þegar vandinn er lausafjárskortur er svarið ekki lækkun vaxta. Það þarf ekki verulega heilastarfsemi til að átta sig á því. Í 15% verðbólgu og með bullandi þenslu fram eftir þessu ári í innflutningi á vörum og vinnuafli eru engar forsendur til tafarlausra vaxtalækkana. Sjálfstæðir seðlabankar voru settir á fót og þeim falin vaxtaákvörðunin til þess að forða því að stjórnmálamenn eins og Guðni Ágústsson haldi áfram að hella olíu á eldinn með því að gera allt fyrir alla.

Nú má efast um að rétt stefna hafi verið mótuð 2001 og gagnrýna ýmislegt í framkvæmdinni. En að formaður þess flokks sem mótaði stefnuna og hafði veruleg áhrif á framkvæmd hennar ráðist á Seðlabankann er ótrúlegt. Bankinn gerir jú ekki annað en reyna að leysa úr þeim vanda sem Framsókn skóp eftir þeim reglum sem Framsókn setti. Það er ekki stórmannlegt að reyna að gera fyrrum samverkamenn sína úr Sjálfstæðisflokki og Seðlabanka að blórabögglum.

Stóriðjuklisjan

Aðrar klisjur Framsóknar eru kunnuglegar. Hið eilífa svar „fleiri álver“ glymur enn. Þó veit Guðni fullvel að unnið er að a.m.k. tveimur stóriðjuverkefnum og þó er staðan þessi. Fleiri slík verkefni yrðu ekki að framkvæmdum fyrr en um miðjan næsta áratug og hefðu því engan vegin þau áhrif sem látið er til að leysa lausafjárvanda næstu missera.

Alkunna er að í samdrættinum sem framundan er þarf að beita ríkissjóði í opinberum framkvæmdum, en það dugar framsókn ekki. Guðni vill ekki bara auka útgjöld heldur líka lækka skatta. Það hefði auðvitað verið gott að gera ef Framsókn hefði ekki verið búin að eyða því svigrúmi sem til var með útgjaldaaustri og skattalækkunum þegar enginn þurfti á því að halda. Það gerir auðvitað að verkum nú að það er beinlínis galið að tala um frekari skattalækkanir. Svo vill Guðni að bætt verði við gjaldeyrisvarasjóðinn sem gleymdist á vakt Framsóknar og þykir bankalögin ómöguleg, enda Valgerður flokkssystir hans sem setti þau. 

Það verður spennandi að heyra forsætisráðherra fara yfir aðgerðirnar sem framundan eru og þar á stjórnarandstaðan að veita sterkt aðhald. Guðna færi þó best að hlusta, því jafn mikil ástæða og er til að ræða efnahagsmál, hefur sjaldan verið jafn lítil ástæða til að hlusta á Framsókn.

Pistillinn birtits í 24 stundum 30. ágúst sl.

Nokkur umfjöllun hefur verið í vikunni um úrskurð umhverfisráðherra vegna álvers á Bakka, sem hún kynnti m.a. með opnum fundi á Húsavík. Á fund umhverfisnefndar Alþingis í fyrradag fengum við alla málsaðila til að fara yfir málið og óhætt að segja að eftir þá umfjöllun kemur andstaða við úrskurð ráðherra spánskt fyrir sjónir.

Til að byggja álver á Bakka við Húsavík þarf að ráðast í margarvíslegar framkvæmdir. Ákvörðun ráðherra felur í sér að þær eigi að meta saman, en ekki hverja fyrir sig. Það er hverjum manni augljóst að fyrir því eru málefnaleg rök og almennt skynsamlegra að skoða hluti heildstætt en í bútum. Með ákvörðuninni er þessvegna verið að vanda undirbúning sem mest og tryggja sem heildstæðastar og bestar upplýsingar um framkvæmdirnar og áhrif þeirra. Það er allra hagur og því kemur andstaðan undarlega fyrir sjónir. Nú er þessari heimild beitt í fyrsta sinn og eðlilegt að framkvæmdaaðilar finni til óvissu þessvegna. En aðalatriðið er að framkvæmdirnar sem hafa munu veruleg langtímaáhrif. Því er brýnt að vanda undirbúning sem mest, það er allra hagur og nokkrir mánuðir til eða frá eru hreint aukaatriði.

Lögmæti

Það er skiljanlegt að Þingeyingar undrist að Bakki sæti annarri meðferð en Helguvík. Best hefði auðvitað verið að umhverfismat á þeim framkvæmdum væri eins, enda ekki síður mikilvægt að vanda þar undirbúning. Þegar umhverfisráðherra úrskurðaði um Helguvík mat hún það hinsvegar svo að málið væri of langt komið til að lögmætt væri að krefjast heildarmats.

Með svipuðum hætti hafa líka verið settar fram efasemdir um lögmæti þess að beita ákvæðinu vegna álvers á Bakka. Það er eðlilegt því hér er ákvæðinu beitt í fyrsta sinn og aldrei reynt á túlkun þess áður. Mikilvægt er að hafa hugfast að efasemdir um lögmæti byggjast á því að gengið sé óhóflega á sérhagsmuni. Úrskurðurinn byggir hinsvegar ótvírætt á almannahagsmunum og markmiðum laga um umhverfismat.

Sérhagsmunirnir sem um ræðir eru í þokkabót að verulegu leyti einkaréttarlegir hagsmunir fyrirtækja í almenningseigu, s.s. Landsvirkjunar, Landsnets og Þeistareykja. Verður því að telja langsótt að á þau lögmætissjónarmið reyni, auk þess sem gott samstarf hefur verið milli málsaðila. Röksemdir um að þetta leiði til aukins vaxtakostnaðar framkvæmdaaðila eru líka algjörlega óboðlegar því aðilar sem hyggja á hundraðþúsundmiljóna fjárfestingu verða að vera því viðbúnir að rannsóknir á frumstigi tefjist og þurfi að una því þó útlagt brotabrot af framkvæmdakostnaði skili ekki vöxtum litlu síðar en ætlað var.

Öfgar

Viðbrögð vegna Bakka eru þeim mun skrýtnari þegar til þess er litið að engin bilbugur er á framkvæmdaaðilum svo óljóst er hvaða hætta er á ferðum. Vegna lausafjárkreppunnar er að vísu vaxandi áróður um að samþykkja þurfi allar fyrirætlaðar framkvæmdir í landinu athugunar- og umsvifalaust til að forða hér hruni. Þegar þannig er hrópað er rétt að hafa í huga að nokkrir mánuðir til eða frá munu ekki ríða baggamun í þeim efnum. Ennfremur er mikilvægt að átta sig á að fjárfestingar í stórverkefnum af þessu tagi segja ekki til sín fyrr en eftir langan tíma og munu ekki leysa lausafjárkreppuna sem nú ríkir.

Það væri okkur líkt að fara alltof geyst í framkvæmdir nú eins og í fjármálum síðustu ár. Þó ættum við að hafa lært af reynslu útrásaráranna að kapp er best með forsjá, að til þess skuli vanda sem lengi á að standa. Fyrirhyggja, vandvirkni og öguð vinnubrögð eru líklegust til farsældar. Þessvegna þurfum við vandaða umræðu en ekki upphlaup og óbilgirni.

Pistillinn birtist í 24 stundum 16. ágúst sl.