Nýlega náðist mikilvægur áfangi í mannréttindabaráttu fatlaðra, þegar tenging við tekjur maka var afnumin. Síðar á kjörtímabilinu gæti annar áfangi náðst því nú vinna íslensk stjórnvöld að fullgildingu Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fólks með fötlun. Tuttugasta ríkið hefur þegar fullgilt samninginn sem hefur þar með tekið gildi. Um er að ræða lagalega bindandi samning sem tryggir mannréttindi og mannfrelsi fatlaðra einstaklinga til jafns við aðra. Einhverjir kynnu að spyrja sem svo, hvort virkilega sé þörf á slíku á Íslandi. Svarið við slíkri spurningu er já, því þótt margt sé vel gert í málefnum fatlaðra getum við alltaf gert betur. Við Íslendingar erum rík þjóð og eigum að setja markið hátt.

Í stjórnarskrá lýðveldisins eru mannréttindi vissulega tryggð en fötlun er ekki tilgreind sérstaklega í upptalningu yfir þætti sem ekki megi mismuna vegna. Það er því full ástæða til þess að festa réttindi fatlaðra frekar í sessi. Einstaklingar sem búa við fötlun eiga að geta tekið fullan þátt í samfélaginu án hindrana og aðgreiningar. Slíkar hindranir eru því miður til staðar. Það er enn verið að reisa mannvirki þar sem aðgengi fatlaðra er ábótavant. Aðgengismál eru eitt stærsta baráttumál fatlaðra, því þau snúast líka um aðgengi að upplýsingum. Þar má t.d. nefna skort á táknmálstúlkun, slæmt aðgengi blindra og sjónskertra að heimasíðum o.s.fr.

Í orði og á borði

Fullgilding samningsins ein og sér og hugsanlegar lagabreytingar sem hún hefði í för með sér duga þó ekki til að tryggja framkvæmdina í reynd. Þótt ólíklegt sé að einhver ákvæði íslenskra laga gangi beinlínis gegn markmiðum samningsins, þarf líklega að fara fram ítarleg skoðun á því. Einnig væri hægt að nýta tækifærið og setja fram áætlun um úrbætur í málefnum fatlaðra í tengslum við fullgildinguna. Sérstakri eftirlitsstofnun með samningnum verður komið á laggirnar og þannig opnast kæruleið fyrir einstaklinga sem telja á rétti sínum brotið. Það ætti að tryggja virkt eftirlit með framkvæmd samningsins og að orðum fylgi athafnir.

Samningurinn tekur einnig á þáttum eins og viðhorfi til fólks með fötlun. Brýnt er að auka fræðslu og vekja almenning til umhugsunar um stöðu fatlaðra einstaklinga. Hafa verður í huga að fatlaðir eru eins ólíkir og þeir eru margir og þarfir þeirra mismunandi. Hér er því um að ræða einstakt tækifæri til þess að tryggja með heildstæðum hætti réttindi allra þeirra sem búa við fötlun.

Ekkert um okkur án okkar

Samráð við hagsmunaaðila er nauðsynlegt við hvers konar stefnumótun. Það á sérstaklega við um vinnu eins og fullgildingu þessa samnings. Það eru engir betur til þess fallnir en fatlaðir og hagsmunasamtök þeirra, að benda á hvað betur mætti fara í þjónustu og hvar aðgerða sé þörf. Fulltrúar hagsmunasamtaka fatlaðra eiga sæti í nefnd Jóhönnu Sigurðardóttur félags- og tryggingamálaráðherra, sem vinnur að undirbúningi vegna samningsins. Þar að auki er nú unnið að frekari kynningu á samningnum meðal einstakra félaga og almennings.

Það er löngu orðið tímabært að fólk með fötlun fái viðurkenningu sem fullgildir þátttakendur í samfélaginu. Þessi samningur er vissulega skref í rétta átt en um leið þurfum við að passa okkur á að sofna ekki á verðinum. Tækniframfarir eru sífellt að auðvelda daglegt lífi okkar og það þarf að tryggja að fatlaðir sitji ekki eftir í þeirri þróun. Það má ekki einblína um of á kostnaðinn þegar kemur að bættri þjónustu við fatlaða. Umræða undanfarinna missera hefur m.a. snúist um að auka þátttöku okkar á vinnumarkaði. Þar eru mikil sóknarfæri, bæði fyrir fatlaða og ófatlaða. Með því að tryggja fötluðum nauðsynleg hjálpartæki og endurhæfingu gerum við þeim kleift að leggja jafnvel enn meira af mörkum til samfélagsins.

Pistillinn birtist í 24 stundum 5. júlí sl.

Hjarðhegðun er söm við sig, ekki síst á markaði. Þannig eru sérfræðingarnir sem töldu góða hugmynd að fjárfesta í eignum á síðasta ári, þegar eignaverð var í hámarki, sammála um að það sé óráðlegt nú þegar verðhrun hefur orðið eins og t.d. á hlutabréfamarkaði. Þó sýnir sagan að almennt sé skynsamlegt að ráðast í langtímafjárfestingar þegar verð er lágt en selja þegar verð er hátt.

Þegar samdrátturinn blasir við eru ráð til stjórnvalda jafn einróma og annað en þó er varla einboðið að þau séu rétt fremur en mörg fjárfestingaráðgjöfin. Núna hljómar kórinn nokkurn veginn svona: Fleiri álver, meiri fasteignalán og síðast en ekki síst stórt ríkislán í útlöndum til að redda okkur öllum. Þetta heitir að troða í spínatinu, því lausnin á vanda okkar á samkvæmt sömu sérfræðingum að vera sú að gera meira af því sem skapaði vandann. Þá er rétt að muna að þau ráð koma úr sama ranni og hin um að fjárfesta fyrir alla muni í DeCode, Eimskip og FL Group.

Aðrir tímar

En nú eru aðrir tímar og verkefni okkar er að læra af mistökunum en ana ekki sífellt lengra út á foraðið. Um álver er það að segja að þau eru ágæt til síns brúks en óskynsamlegt er að leggja fleiri egg í þá körfu. Uppbygging þeirra sýnir líka að þau skapa stundarumsvif en langtímaávinningur er erlendra fyrirtækja.

Nú í vikunni kynnti ríkisstjórnin mikilvægar aðgerðir í íbúðamálum, til þess að varna frosti á fasteignamarkaði og hjálpa sumum fjármálastofnunum frá fyrirhyggjuleysi sínu í fasteignalánum. Fátt er mikilvægara samfélaginu en húsnæðismarkaðurinn og skylda okkar að standa vörð um hann. En það væri engum greiði gerður með því að dæla þangað óhóflegu fjármagni til þess að halda áfram að byggja íbúðir fyrir fólk sem ekki er til.

Þar er einmitt vandinn. Við höfum eytt um efni fram í óarðbærar fjárfestingar. Það eru bara þrír mánuðir síðan við hættum því, enda var almenningur lengi vel hvattur áfram götuna með óábyrgu góðæristali, skattalækkunum og óhóflegu framboði af lánum. Og nú er hrópað á ríkið að redda öllu með stórfelldum erlendum lántökum. Jafn nauðsynleg og sú fyrirgreiðsla er vegna vanrækslu á gjaldeyrisvaraforðanum í góðærinu, þá eru það falsvonir að ný erlend lán ríkisins séu einhver allsherjarlausn.

Almenn skilyrði

Það þarf sterk bein til að þola góða daga og bjartsýnin og bruðlið keyrði úr hófi fram. Þó víða sé glímt við krefjandi verkefni eru lífskjör almennt með því besta sem gerist. Mikilvægast í efnahagskerfi heimsins í dag er matur, orka og fjármálaþjónusta. Af mat og orku erum við rík og þó fjárfestingarráðgjöfin sé ekki óskeikul höfum við á örfáum árum eignast öflug og háþróuð fjármálafyrirtæki. Við eigum þessvegna ekki að mæna á erlend fyrirtæki og fjármálastofnanir um að bjarga okkur, heldur halda óhikað áfram að styðja og styrkja okkar eigið atvinnulíf. Enda er  það ólíkt vænlegra en halda uppi fölskum lífskjörum með endalausum neyslulánum, eða halda stýrivöxtum áfram háum til að erlendir aðilar geti byggt mengandi verksmiðju í Vogavík.

Einsog aðgerðir ríkisstjórnarinnar í vikunni sýndu kalla aðstæður á margvíslegar sértækar aðgerðir. Slík afskipti stjórnvalda af atvinnulífi eru ávallt mjög vandasöm og mikilvægt að skapa fyrst og fremst almenn skilyrði fyrir atvinnulífið, en vextir, verðbólga og gengissveiflur hérlendis hafa iðulega verið óviðunandi fyrir fólk og fyrirtæki. Og ef við ætlum að hætta að troða í spínatinu en læra af mistökum okkar verður líka hver að svara því fyrir sig hvort líklegra sé að hér verði stöðugleiki með aðild að ESB og evrunni eða með áframhaldandi hagfræðitilraun með minnsta flotmyntarhagkerfi heims.

Pistillinn birtist í 24 stundum 21. júní sl.

„Það er grundvallaratriði í lýðræðissamfélagi, að heiðarlegt fólk þurfi ekki að sæta símhlerunum vegna stjórnmálaskoðana sinna“. Með þessum orðum hóf ég utandagskrárumræðu við Björn Bjarnason dómsmálaráðherra á Alþingi í síðustu viku. Tilefnið var, að þá hafði verið birtur ýtarlegur listi yfir þau 32 heimili sem staðfest er að hleruð hafi verið af stjórnmálaástæðum á árunum fram til 1968. Eftirtektarvert var að fylgjast með umræðunni á þinginu og í fjölmiðlum undanfarna daga.

Sex sinnum er staðfest að hlerað hafi verið hjá hópi fólks í hvert sinn. Aðeins einu sinni er vísað til beiðni lögreglu og ekki nema tvisvar til lagaákvæða. Enginn rökstuddur grunur er færður fram um saknæmt athæfi og engar ákærur hafa nokkru sinni verið gefnar út vegna einhvers sem fram kom við hleranirnar. Engin skjöl eru til um hleranirnar sjálfar, en þau að líkindum verið brennd í bensíntunnu 1976, eða látin hverfa við stofnun embættis ríkislögreglustjóra.

Stjórnarskráin, æðsta löggjöf okkar, kveður á um helg mannréttindi, m.a. friðhelgi einkalífsins. Ljóst er að freklega var brotið á þeim hleruðu, en nú of langt um liðið til að leita megi uppi einstaka sökudólga. Það þurfti líka marga til og hið alvarlega og varanlega er að íslenska ríkið braut á mannréttindum þegna sinna. Eðlilega hefur verið kallað eftir afsökunarbeiðni, eins og dæmi eru um, t.d. í Noregi eftir Lund skýrsluna.

Uppvakningar

Nú þykir langflestum auðvitað miður að ríkisvaldinu skuli hafa verið misbeitt og skilja að hinum hleruðu sé misboðið. Þó eru stöku uppvakningar frá dögum kalda stríðsins sem gripnir eru gamalkunnu ofstæki við að verja það sem óverjandi er. Þetta var þjóðhættulegt fólk og sagan hefur fellt sinn dóm, segja þeir. Þetta speglar hættulega hugsun, þá að heimilt sé að brjóta mannréttindi á fólki hafi það rangar skoðanir að mati yfirvalda. Réttarríkið var beinlínis grundvallað til að verja fólk gegn slíkum yfirvöldum.

Fyrir nú utan það, að það fólk sem barðist fyrir þjóðfrelsi og félagslegum réttindum hafði ekki rangt fyrir sér, en hinir rétt. Það er einmitt svo dæmigerð afstaða fyrir ofstæki og hroka kalda stríðsins sem á svo illa við öllu málefnalegri umræðu samtímans. Svo er þetta lítill bær og við vitum að þessi listi er yfir heiðarlegt fólk, margir friðar- og þjóðfrelsissinnar, sumir ákveðnir andkommúnistar og margir trúlega hleraðir fyrir að leggja lið sitt baráttunni gegn herforingjastjórninni í Grikklandi. Það er þess vegna hjákátlegt að reyna að snúa þessu upp í baráttu lýðræðis og einræðis, enda snýst málið um friðhelgi einkalífsins og ósköp venjubundna misbeitingu valds.

Framtíðin

Þótt sumir kjósi sér hlutskipti eftirlegurottunnar á ruslahaug sögunnar skulum við taka þessi mál með okkur inn í framtíðina. Við þurfum að ljúka þessari söguskoðun, kanna hvað gert var eftir 1991, hvort létta eigi þagnarskyldu af þeim sem störfuðu að þessu o.s.frv. Ekki til að vekja upp kalda stríðið, heldur til að læra af reynslunni. Þannig ákváðu Norðmenn í kjölfar sinnar skoðunar að stofna sérstaka þingnefnd til eftirlits með svona starfsemi. Sum nágrannalönd okkar hafa skipað réttargæslumenn fyrir þá sem hlera á hjá, lögum samkvæmt. Álíka aðgerða mætti e.t.v. grípa til hér til að tryggja sjálfsögðustu mannréttindi.

Því miður eru nýleg dæmi um að dómsmálayfirvöld fari offari í heitum pólitískum málum. Falun Gong var eitt skýrasta dæmið um það en samkvæmt áliti umboðsmanns Alþingis var þar farið út fyrir valdmörk við að verja kínverskan ráðamann fyrir lýðræðislegum mótmælum. Hleranir fyrri ára eiga þannig m.a. að verða okkur tilefni til að skýra og skerpa framkvæmd löggæslu og eftirlit með henni og senda skýr skilaboð til stjórnvalda morgundagsins um að aldrei megi stunda pólitískar njósnir.

Pistillinn birtist í 24 stundum 7. júní sl.

Símhleranir íslenskra stjórnvalda á tímum kalda stríðsins eru nú aftur
komnar inn í umræðuna. Tilefnið er grein sem Kjartan Ólafsson,
fyrrverandi alþingismaður og ritstjóri Þjóðviljans, skrifaði í
Morgunblaðið á dögunum. Í greininni eru nafngreindir 32 einstaklingar
sem þola máttu að sími heimilis þeirra væri hleraður. Af þessu tilefni
óskaði ég eftir utandagskrárumræðum um málið á Alþingi. Við þeirri
beiðni var orðið og var Björn Bjarnason dómsmálaráðherra til andsvara.
Hér fylgja ræðurnar sem ég flutti við umræðurnar á þinginu í gær.

Fyrri ræðan: 

Virðulegur forseti. Það er grundvallaratriði í lýðræðissamfélagi að
heiðarlegt fólk þurfi ekki að sæta símhlerunum yfirvalda vegna
stjórnmálaskoðana sinna. Það gerðist þó ítrekað á Íslandi í kalda
stríðinu og er nú fullupplýst. Það er því mikilvægt að hæstv.
dómsmálaráðherra ítreki að viðhorf dómsmálayfirvalda til símhlerana séu
breytt frá því sem þá var. Mikilvægt vegna þess að við sem sitjum í
þessum sal höfum undirritað drengskaparheit að stjórnarskránni og
ákvæðum hennar um friðhelgi einkalífsins. Stjórnarskrá lýðveldisins
Íslands er æðsta stofnun okkar og það er skylda okkar að standa vörð um
mannréttindaákvæði hennar.

Á miðopnu Morgunblaðsins í vikunni rekur Kjartan Ólafsson þær hleranir
sem sneru að 32 heimilum á árum kalda stríðsins. Þar var aðeins einu
sinni vitnað til beiðni lögreglunnar, aðeins tvisvar sinnum vitnað til
lagaheimilda. Enginn rökstuddur grunur um saknæmt athæfi þeirra sem í
hlut áttu var fram færður. Engin gögn eru til um hleranirnar.

Enn alvarlegra verður málið fyrir það að 12 alþingismenn og ráðherrar
sættu þessu sem þó eiga að njóta sérstakrar friðhelgi af hálfu
yfirvalda og hafa sérstakt svigrúm til stjórnmálalegra athafna. Kallað
er eftir afsökunarbeiðni. Hæstv. dómsmálaráðherra hefur sagt að hann
sjái ekki efni til þess og við hljótum að spyrja hvort hann sjái aðra
leið til að ljúka þessu máli gagnvart þeim sem í hlut áttu?

Kalda stríðinu er lokið og hér er ekki verið að leita að sökudólgum. En
það þarf að ljúka þessum málum gagnvart þeim sem á var brotið.
Dómsmálaráðherra segir að þetta fólk hafi átt góð samskipti á eftir. Nú
auðvitað, þeir sem hleraðir voru vissu ekki af því. Hann vísar til þess
að menn geti leitað réttar síns. En hvernig mega þeir gera það þegar
þeir eru fyrst upplýstir um málið þegar þau eru fyrnd?

Hann segir að sagan hafi fellt sinn dóm. Já. Að heiðarlegt fólk sem
barðist fyrir þjóðfrelsi og jöfnuði í samfélagi sínu sætti því að
friðhelgi einkalífs þess var rofin án þess að rökstuddur grunur væri um
saknæmt athæfi af þess hálfu. Dómsmálayfirvöld hljóta því með
einhverjum hætti að þurfa að jafna þá reikninga.

En við hljótum líka að spyrja hvort hleranir hafi farið fram eftir 1991
því að þá lauk rannsókninni. Hvort þeim hafi verið beitt í svipuðum
tilfellum eins og í Falun Gong málinu, vegna náttúruverndarmótmæla og
annarra slíkra hluta. Líka hvort vísbendingar séu um að hleranir hafi
farið fram án dómsúrskurðar. Kastljós Ríkissjónvarpsins upplýsti t.a.m.
að ólögmætum eftirfararbúnaði hafi verið beitt af hálfu lögreglu
nýverið og það gefur auðvitað tilefni til þess að spyrja hvort
ólögmætum aðferðum hafi verið beitt án dómsúrskurðar. Við hljótum að
inna hæstv. ráðherra eftir því hvernig aðhald og eftirlit með þessari
starfsemi sé tryggt. Hvernig lögum sé nú skipað. Þar sem ráðherrann
hefur iðulega lýst því yfir að hann telji efni til að standa betur að
löggjöf um þessa þætti í starfsemi lögreglunnar vil ég inna hann eftir
því hvað líði hugmyndum hans um slíka löggjöf.

Um allt þetta hljótum við að spyrja vegna þess að það er ekki bara á
tímum kalda stríðsins nauðsynlegt að standa vörð um friðhelgi
einkalífsins. Okkur er það líka mikilvægt og nauðsynlegt í dag. Það er
mikilvægt að við sendum skýr skilaboð, þó að þetta mál varði fortíðina,
inn í framtíðina um að við tökum það grafalvarlega, Íslendingar, ef
friðhelgi einkalífs heiðarlegs fólks er rofin af stjórnvöldum. Það eru
þau skilaboð sem stjórnvöld morgundagsins þurfa að hafa alveg klár frá
okkur sem erum uppi nú á dögum.

Seinni ræðan: 

Virðulegi forseti. Ræða hæstv. dómsmálaráðherra vekur mig til
umhugsunar og veldur mér vonbrigðum og áhyggjum í senn. Ég hélt að
kalda stríðinu væri lokið þar til ég heyrði ræðu hæstv.
dómsmálaráðherra.

Ég hóf þessa umræðu á því að segja að við hefðum ekki þörf fyrir að
leita uppi sökudólga frá liðinni tíð. En að ráðherrann vegi hér að
nafngreindu látnu fólki og fjarstöddu, fyrrverandi alþingismönnum og
ráðherrum, sem þingmenn úr öllum flokkum hafa risið úr sætum fyrir, til
að þakka þeim störf hér á þessum vettvangi – ja, um það verður að segja
að ráðherrann verður að ráða sóma sínum sjálfur.

Þetta er lítill bær, við erum öll frændur og vinir. Að draga upp þá
mynd af þessu fólki að þar hafi farið glæpa- og ofbeldissamtök er
fjarri öllu lagi. Hér fóru heiðarlegir Íslendingar sem á hverjum tíma
reyndu að berjast fyrir betri heimi eftir sannfæringu sinni eins og hún
var, rétt eins og við öll í þessum sal og hæstv. dómsmálaráðherra
meðtalinn. Ráðherrann vísar til þess að þetta hafi verið gert að ósk
lögreglu. Þess sér ekki stað í gögnum málsins og þeim orðum sínum
verður hann að finna stað því aðeins í einu tilviki er vísað til óska
lögreglunnar. Ég held að þessi umræða kalli því miður á það að við
vinnum málið áfram. Ég held að rannsóknin og nefndarskipunin hafi verið
farsæl skref en eftir á að hyggja er það kannski rangt og ósanngjarnt
að ætlast til þess að hæstv. dómsmálaráðherra hafi fyrirsvar fyrir
þessum gögnum.

Á þriðjudaginn (20. maí) fengum við fulltrúa Skipulagsstofnunar á fund umhverfisnefndar þingsins til að segja frá álitsgerð þeirra um Bitruvirkjun. Sú álitsgerð markar tímamót í umhverfismálum og sama dag samþykkti stjórn Orkuveitu Reykjavíkur að falla frá áformum um virkjunina og borgarstjórnin fagnaði ákvörðuninni í framhaldinu.

Þetta er sérstaklega athyglisvert fyrir okkur í Samfylkingunni. Fyrir tveimur árum síðan lögðum við nýjar áherslur í umhverfismálum undir fyrirsögninni: „Fagra Ísland“. Sú stefnubreyting varð til þess að við snérum vörn í sókn og í kjölfarið náðum við góðum árangri í kosningum og mynduðum ríkisstjórn. Eftir myndun hennar hafa pólitískir andstæðingar okkar reynt af veikum mætti að draga upp þá mynd að við höfum brugðist „Fagra Íslandi“.

Þetta var ekki síst áberandi eftir úrskurð umhverfisráðherra um álver í Helguvík. Þá töldu sumir að ráðherrann hefði átt að setja þá framkvæmd í nýtt umhverfismat, sem Þórunn Sveinbjarnardóttir taldi að væri ekki í samræmi við lög. Því fylgdu furðulegar upphrópanir um að hér væru að rísa á vegum Samfylkingarinnar ný álver við hvern fjörð.

Staðreyndin er hins vegar sú að á þessu kjörtímabili er ekki að rísa neitt álver nema hugsanlega í Helguvík. Stjórnarflokakarnir höfðu sem kunnugt er ólíka stefnu í umhverfismálum og því var í stjórnarsáttmálanum samið um að ráðast í „Fagra Ísland“ en að þau leyfi sem búið var að gefa út af fyrri ríkisstjórn yrðu ekki afturkölluð. Það þýðir að ríkisstjórnin mun gera áætlun fyrir landið allt um það hvaða svæði við viljum vernda í náttúrunni en hugsanlega getur risið álver í Helguvík ef það nær samningum um orku, raflínur, losunarheimildir o.s.fr.

Vaxandi mikilvægi náttúrunnar

Álit Skipulagsstofnunar á Bitruvirkjun mun hafa veruleg áhrif á áætlun okkar um vernd náttúru Íslands. Í fyrsta áfanga rammaáætlunar sem kynntur var fyrir nokkrum árum komu jarðvarmavirkjanir vel út. Tíðarandinn þá var sumpart sá að vatnsaflsvirkjanir væru ómögulegar en jarðvarmavirkjanir mjög jákvæðar. Náttúruvendarfólk gagnrýndi hins vegar niðurstöðurnar og taldi þær ekki taka nægjanlegt tillit til náttúru og landslags. Eins sættu þær gagnrýni útivistar- og ferðaþjónustufólks.

Álitið um Bitruvirkjun bendir til þess að sú gagnrýni hafi átt við rök að styðjast því þar er einmitt meiri áhersla en áður lögð á landslag, útivist og ferðaþjónustu. Kannski Hellisheiðarvirkjun hafi átt þátt í þessari viðhorfsbreytingu, enda er hún í alfaraleið og afhjúpar að jarðvarmavirkjanir eru ekki litlar og krúttlegar heldur verulegt lýti á náttúrunni. Auðvitað hefur líka áhrif að eftir því sem við tæknivæðumst meira þess mikilvægara verður að standa vörð um náttúruna.

Óþolandi umhverfi

Áætlun okkar um verndun náttúru landsins snýst ekki bara um náttúruna. Um leið og við verndum hana tökum við afstöðu til þess hvað ekki á að vernda og þar með nýta til orkuvinnslu. Það er óþolandi umhverfi fyrir orkufyrirtækin að fá ekki skýr skilaboð um það hvar má virkja og hvar ekki.

Orkuiðnaður er ein mikilvægasta atvinnugrein okkar Íslendinga og nú þegar kreppir að í efnahags- og atvinnumálum er brýnt að honum séu búin skilyrði til að nýta sóknarfæri sín. Það er auðvitað enn mikilvægara nú þegar við erum að fást við hrikalegar afleiðingar hnattrænnar hlýnunar að þessi fyrirtæki okkar geti virkjað endurnýjanlegar auðlindir.

Pólitíkin hefur brugðist orkuiðnaðinum. Ef undan er skilinn iðnaðarráðherrann hafa pólitíkusarnir klúðrað útrásinni með staðfestuleysi og stefnuleysi í náttúruverndarmálum um árabil sem bitnar nú á virkjunum hér heima. Það eru nefnilega sameiginlegir hagsmunir náttúruverndar og orkuiðnaðar að við drögum skýrar línur um „Fagra Ísland“ og sú áætlun verður lögð fram á næsta ári. Umhverfismatið vegna Bitruvirkjunar mun sem betur fer stuðla að því að þar njóti náttúran vafans.

Pistillinn birtist í 24 stundum 24. maí sl.

Sómi okkar jafnaðarmanna í Samfylkingunni, sverð og skjöldur, Jóhanna Sigurðardóttir félags- og tryggingamálaráðherra mælti í vikunni fyrir enn einu framfaramálinu á Alþingi. Hér er um að ræða afgerandi hækkun á svokölluðu frítekjumarki örorkulífeyristaka, eða upp í eitthundrað þúsund krónur á mánuði. Frítekjumark er sú upphæð sem öryrki má hafa í tekjur án þess að tekjurnar fari að skerða lífeyrisgreiðslur hans frá tryggingastofnun. Með þessu frumvarpi erum við að stíga enn eitt skref til þess að uppfylla kosningaloforð okkar við öryrkja.

Það er furðulegt til þess að hugsa nú hve langt hefur verið gengið í tekjutengingum gagnvart lífeyrishöfum, bæði öryrkjum og öldruðum. Eitt af því sérkennilegasta í þeim tekjutengingafrumskógi öllum hefur verið sú hugmynd að refsa þeim grimmilega sem orðið hafa fyrir örorku fyrir að vinna. Enda hafa báðir stjórnarflokkarnir haft það á stefnuskrá sinni um árabil að létta tekjutengingarnar, þó það sé fyrst nú að komast verulega til framkvæmda 1. apríl sl. og 1. júlí nk. Og fjárhæð frítekjumarksins er sambærileg við ítrustu kröfur stjórnarandstöðunnar á síðasta kjörtímabili og mun bæta kjör fjölda fólks verulega.

Sóun á öryrkjaauðnum

Hver maður sér hve óskynsamlegt það hefur verið að letja öryrkja til vinnu. Í fyrsta lagi er greiddur skattur af tekjunum og ríkið hefur því haft beinan ávinning af tekjuöflun öryrkja án þess að nota tekjurnar sem tilefni til að skerða bætur. Í öðru lagi er sérstaklega mikilvægt að hvetja öryrkja til aukinnar atvinnuþátttöku þar sem hún getur beinlínis haft jákvæð áhrif á heilsufar fólks. Í þriðja lagi er vinnan leið til að rjúfa félagslega einangrun sem oft er fylgifiskur örorku sem eykur vandann og dregur úr lífsgæðum.

Við höfum uppskorið eins og við höfum sáð. Á hinum Norðurlöndunum er atvinnuþátttaka öryrkja helmingi meiri en hér og hefur þar þó ekki verið jafn gott atvinnuástand. Meðan hér er aðeins um þriðjungur öryrkja í einhverri vinnu er það yfir helmingur í grannlöndunum. Þannig höfum við með því að vanrækja endurhæfingu og með tekjutengingunum sóað þeim mannauði sem öryrkjar eru. Það er þess vegna líka fagnaðarefni að í nýgerðum kjarasamningum voru tekin mikilvæg skref til að efla starfsendurhæfingu og annan stuðning við fólk á vinnumarkaði sem misst hefur starfsorku. Ef við getum með markvissum aðgerðum hjálpað fleirum út á vinnumarkaðinn aukast lífsgæði mjög margra verulega.

Skipulögð fátækt

Óhóflegar tekjutengingar skemmdu mikið fyrir annars ágætu almannatryggingakerfi. Með þeim vék nefnilega hugmyndin um almannatryggingar sem styðja áttu fólk til sjálfshjálpar, fyrir þeirri hugsun að allir yrðu að vera jafn fátækir í kerfinu. Það var þannig orðið að skipulagðri fátækt engum til ávinnings. Því er fagnaðarefni að tekjutengingar vegna lífeyrisgreiðslna hafa verið minnkaðar. Líka að horfið hafi verið frá því að refsa fólki fyrir séreignasparnað en það segir nú allt sem segja þarf um vitleysuna sem viðgekkst að fólki var skipulega refsað fyrir að spara. Þá er ónefnt það mikla mannréttindamál sem afnám tenginga við tekjur maka var. Þá kemur fyrirhuguð hækkun skattleysismarka ekki síst þessum hópum til góða.

En þó margt hafi þegar áunnist  má ekki slá slöku við. Verðlag hækkar mikið og nýlega hafa hinir lægst launuðu fengið talsverðar kjarabætur. Mikilvægt er að lífeyrishafar fái sambærilegar hækkanir, enda áríðandi að aldrei dragi aftur í sundur með þeim lægst launuðu og öldruðum og öryrkjum, eins og gerðist á tryggingavakt Framsóknarflokksins. Það verður því spennandi að fá tillögur að breyttu og bættu almannatryggingakerfi síðar í sumar og mikilvægt að það takist sátt um fyrirkomulagið eftir þær jákvæðu breytingar sem gerðar hafa verið síðustu mánuði.

Pistillinn birtist í 24 stundum 10. maí

Í dag á baráttudegi verkalýðsins er ánægjulegt að minnast þess að nýfrjálshyggjunni hefur í vetur verið útrýmt úr íslensku samfélagi. Það þurfti ekki annað til en örlítið gæfi á bátinn í efnahagsmálum til að allt frjálshyggjukvakið viki fyrir áköllum um að ríkið komi strax öllu til bjargar. Kaffihúsaspekingar sem fyrir nokkrum misserum töldu stjórnmálamenn óþarfa eiga nú ekki orð yfir því að pólitíkusarnir beiti ekki valdi sínu af meiri hörku. Svona er nú skoðanahringekjan skemmtileg og frítt um borð fyrir alla. Afhjúpar auðvitað að þessi viðhorf byggðust á lífsreynsluskorti fyrst og fremst og hverfa því einsog dögg fyrir sólu þegar alvara lífsins blasir við.

Þegar á bjátar verður nefnilega svo augljóst, ekki síst í litlu samfélagi einsog okkar, að við erum öll á sama báti. Við köllum það meira að segja „Þjóðarskútuna“ því hvað sem öllu hjali líður erum við á hvers annars ábyrgð og þörfnumst samfélagslegra aðgerða til að halda sjó. Og nú mæna menn á forsætisráðherrann og bíða þeirra aðgerða sem boðaðar hafa verið.

Mikilvægast er auðvitað efling gjaldeyrisvarasjóðs sem legið hefur fyrir í nokkra mánuði að verður efldur. Það er skiljanlegt að ýmsa lengi eftir því en um leið einnig það sjónarmið að rétt sé að bíða betri kjara á lánum en buðust í vetur. Áhættuálag á bankana hefur farið hratt lækkandi sem skapar betri skilyrði fyrir lántökur. Efling verðlagseftirlits og virkt samráð við verkalýðshreyfingu og vinnuveitendur er líka mikilvægt þegar verðbólga geysar til að ná megi henni hratt niður. Mótvægisaðgerðir til að auka framkvæmdir hins opinbera á samdráttartímum eru líka mikilvægar, sem og aðgerðir í húsnæðismálum. Ábyrgðarlaus árás Seðlabankans á fasteignamarkaðinn vekur áhyggjur um óhóflegan samdrátt sem mæta þurfi. Vaxtalækkun Íbúðalánasjóðs nýlega var góðs viti og afnám stimpilgjalda og fleiri úrræði eru ríkinu nærtæk.

En um leið og aðgerða er þörf er yfirvegun nauðsynleg og mikilvægt að muna að þótt tímabundið hægi á eru undirstöður lífskjara í landinu traustar.

Birtist í 24 stundum 1. maí sl.

Mörgum brá í brún í vikunni að heyra sjónvarpsfréttamann ræða hvort hægt væri að sviðsetja eggjakast fyrir myndavélarnar vegna útsendingar frá mótmælaaðgerðum vörubílstjóra við Rauðavatn. En þetta hald manna var auðvitað úr lausu lofti gripið. Eftir að samtal fréttamannsins við starfsfélaga sína varð almælt sendi hann út leiðréttingu þess efnis að þetta hafi aldrei staðið til, heldur verið í kaldhæðni sagt milli kollega, en ekki ætlast til að það væri tekið alvarlega.

Fréttamaðurinn var ekki eini fulltrúi trúverðugleikans í heiminum sem þurfti að leiðrétta sig í fyrradag. Þess þurfti líka breska forsætisráðuneytið sem til þessa hefur verið orðlagt fyrir varfærni og nákvæmni í sínu starfi. Sem kunnugt er hittust þeir Geir Haarde og Gordon Brown á sumardaginn fyrsta og ræddu alvarleg mál meðan við hin vorum í skrúðgöngum og hoppuköstulum. Og eftir fundinn tilkynnti Downingstræti 10 að þeir hefðu m.a. rætt strategískar viðræður æðstu embættismanna vegna þess að sívaxandi líkur væru á inngöngu Íslands í ESB.

Sitthvað ESB og Evrópumál

Þó sumum hafi þótt þetta hljóma líklega var það strax borið til baka af okkar ráðuneyti. Þannig segir aðstoðarkona ráðherra í Morgunblaðinu í gær „að Evrópusambandið hafi ekkert verið rætt“.  Þó sagði í tilkynningu forsætisráðuneytis okkar að þeir Geir og Gordon hefðu rætt Evrópumálin, en það er auðvitað sitthvað ESB og Evrópumál.

Þó hefði ekkert verið eðlilegra en að ræða Evrópusambandið og sívaxandi líkur á inngöngu Íslands á fundi þeirra Gordons og Geirs. Þeir voru sannanlega að ræða hinar gerbreyttu forsendur í bæði öryggis- og efnahagsmálum okkar sem nú eru og auðvitað liggur fyrir að mikill meirihluti þjóðarinnar vill hefja undirbúning að aðild að ESB. Ekki kannski af því að við séum svo hrifin af skrifræðinu í Brussel eða langi svo mikið að senda þingmenn á Evrópuþingið, heldur fyrst og fremst vegna þess öryggis og stöðugleika sem er að sækja í ESB og ekki síst myntbandalag þess.

Einnig liggur fyrir að landsmálaforysta Íslands, jafnt fagleg sem flokkspólitísk, hefur ekki verið með eða á móti aðild að ESB af trúarástæðum. Þar ræður víðast kalt hagsmunamat. Forsendur þess hagsmunamats hafa breyst hratt og því miður ekki örugglega á síðustu misserum. Vaxandi krafa er úr atvinnulífinu um að látið verði reyna á hvaða kjör bjóðist við aðild, en þegar hefur verkalýðshreyfingin tekið þá afstöðu. Þá hafa æ fleiri stjórnmálamenn sett málið á dagskrá með hugmyndum um vegvísa, breytingar á stjórnarskrá, tvöfalda þjóðaratkvæðagreiðslu o.s.frv. Einnig hafa kynslóðabreytingar áhrif en í pólitík, á hinum félagslega vettvangi og í fjölmiðlum er yngra fólk, hlynnt ESB-aðild, að taka sæti kynslóðar sem hafði meiri efasemdir.

Göngum upprétt inn

Við sem lengi höfum talað fyrir aðild höfum lagt áherslu á m.a. mikilvægi þess að ráða sjálf för okkar inn í ESB, fremur en hrekjast þangað undan veðri og vindum. Erfiðleikar á fjármálamarkaði gætu leitt til þess að við teljum ekki aðrar leiðir færar og leitum eftir aðildarviðræðum á þeim forsendum. Það er mikilvægt að með andvaraleysi komum við okkur ekki í þá stöðu, heldur hefjumst strax handa og setjum fram eigin forsendur og skilyrði fyrir inngöngu. Við eigum að ganga styrk til samninga og þó nú séu blikur á lofti byggir sterkur efnahagur okkar ekki síst á mat og orku, en verðhækkanir á þessu tvennu eru ekki síst sá vandi sem þjóðirnar glíma við.  Kröfum okkar um forræði auðlindanna eigum við að halda á lofti því aðild að ESB á ekki að vera af neyð, heldur vegna þeirra stóru tækifæra sem í því felast til að bæta lífskjör almennings á Íslandi.

Pistillinn birtist í 24 stundum 26. apríl sl.

Það var gefandi að hlýða á fyrirlestur Al Gore um loftslagsmál í háskólabíói á þriðjudaginn. Þrátt fyrir að hafa farið á myndina um óhentugan sannleika er fyrirlesturinn enn áhrifameiri í lifandi flutningi. Ekki spillti að hann var sniðinn að stað og stund og kryddaður þekkingu fyrirlesarans á Íslandi. það yljar alltaf landanum að frægir menn frá útlöndum viti að við séum til.

Með einurð sinni og þolgæði hefur Al Gore valdið viðhorfsbreytingum um heim allan. Það sem var óljóst og umdeilt fyrir aðeins fáum árum viðurkenna nú allir sem staðreynd;  stærsta og mikilvægasta verkefni samtímans. Það er ótrúlegt fordæmi og mikil hvatning öllum þeim sem tala fyrir mikilvægum úrbótum í samfélaginu að unnt sé að ná jafn miklum árangri og  Al Gore.

Tvískinnungur

Nú skildi maður ætla að talsmenn loftslagsmengunar létu lítið fyrir sér fara þegar staðreyndir málsins liggja fyrir í niðurstöðum færustu vísindamanna sem rannsakað hafa áhrif loftslagsbreytinga fyrir Sameinuðu þjóðirnar. En fjandinn deyr ekki ráðalaus og nú eru stjórnmálamenn, sem fyrir skemmstu boðuðu að það væru engar loftslagsbreytingar, farnir að nota þær til að réttlæta aukna loftslagsmengun á Íslandi! Þeir segja nú sem svo að betra sé að álver mengi á Íslandi knúið grænni orku, en að það  mengi í Kína knúið kolaorku því þá mengi það meira „hnattrænt“ eins og það heitir svo fínt.

Sumum þykir hér örlátt viðhorf á ferðinni sem sé reiðubúið að fórna að mestu  náttúrugæðum Íslands til að draga pínulítið úr aukningu loftmengunar í Kína.  En trúlega helgast viðhorfið oftar af skeytingarleysi um náttúruna en örlæti. Hverjum manni ætti að vera ljóst að það er fáránlegt að fórna náttúrugæðum Íslands til þess eins að draga ofurlítið úr aukningu mengunar hjá annarri þjóð. En jafnvel þó það væri réttlætanlegt á það ekki við því dæmi mengunarsinnanna er ímyndun ein.

Valkostirnir eru einfaldlega ekki að knýja álver grænni orku hér eða kolum annarsstaðar. Meirihluti álvera heimsins er knúinn endurnýjanlegri orku, en ekki bara á Íslandi. Ábyrg alþjóðafyrirtæki einsog Alcoa eru ekki að fara að reisa ný álver árið 2008 sem knúin eru kolaorku. Valkostir okkar hafa því lítið með kolaorkuver í Kína að gera. Annaðhvort byggir Alcoa álver á Bakka sem knúið er endurnýjanlegri orku, eða það byggir álver annarsstaðar í heiminum sem líka yrði knúið endurnýjanlegri orku. Loftfimleikarnir um að betra sé að álver mengi hér eru þessvegna einkum ímyndunarleikur.

Verkefnið

Þessir rökfimleikar hafa verið nýttir til að krefjast áfram sérstakra aukaheimilda fyrir okkur Íslendinga til að menga loftslag jarðar meira en loftslagssamningar almennt heimila. Það er ógæfuleg nálgun að stærsta verkefni samtímans, minnkun loftslagsmengunar, að hugsa fyrst og fremst um hvernig við sjálf getum fengið undanþágu frá takmörkunum. Stundum erum við svo sjálfsupptekin að við höldum að aðeins Ísland hafi sérstöðu í heiminum. Staðreyndin er auðvitað sú að allar þjóðir hafa sérstöðu og ef 200 þjóðir ætla að leggja áherslu á undanþágur sínar er hætt við að þær nái aldrei saman um aðalatriðið, að draga úr loftslagsmengun.

Við drögum heldur ekki úr loftslagsmengun með því að leita eftir mengandi starfsemi. Við eigum þvert á móti að nýta okkar grænu orku í starfsemi sem ekki mengar s.s. netþjónabú, kísilflögur o.s.frv. Auðvitað eigum við ekki síst að hjálpa öðrum þjóðum að framleiða græna orku. Þannig vinnum við trúlega mest gagn í loftslagsmálum fyrir nú utan að skapa með því miklu áhugaverðari störf og viðskiptatækifæri en mengandi stóriðja býður.

Pistillinn birtist í 24 stundum 12. apríl sl.

Þrátt fyrir aðvaranir, alþjóðlega fjármálakreppu og himinháa vexti var eyðsla okkar enn að aukast í síðasta mánuði. Umhugsunarefni er að ekkert nema neyðarhemillinn virðist hemja neyslugleði Íslendinga. Það sýnir líka vel hve bitlaus og mótsagnakennd hagstjórnartæki okkar eru meðan við búum við krónuna. Háir vextir áttu að slá á eyðslu en styrktu gengi krónunnar svo að hagstætt varð að halda áfram að eyða í utanlandsferðir, bíla, o.s.frv.  Vextirnir höfðu svo lítil áhrif því ýmist fjármögnuðum við okkur í erlendri mynt, eða verðtryggðum lánum sem voru áfram á sömu gömlu vöxtunum. Þess vegna eru nú flestir sammála um að skipta um gjaldmiðil.

En við skiptum ekki um mynt á morgun og því kalla aðstæður okkar á aðrar aðgerðir. Ef krónan hefur einhvern kost þá er hann sá að eiga gott með hraða aðlögun. Það þýðir eilífar sveiflur sem ekki eru farsælar til langframa en getur komið sér vel nú þegar kreppir að. Sagan sýnir að ítrekað höfum við náð að rétta fljótt úr kútnum en það er fjarri því að vera sjálfgefið, ekki síst í miðri alþjóðlegri fjármálakreppu.

Að mjólka neytendur

Atvinnulíf okkar hefur safnað gríðarlegum skuldum síðustu ár. Það hefur verið rökstutt með aukinni framleiðni og hagræðingu. Furðu lítið virðist hins vegar mega útaf bregða til þess að fyrirtæki sjái sig knúin til að hækka verð á vöru og þjónustu. Og það er alveg ótrúlegt hvað verðið er fljótt að hækka þegar gengið lækkar, eins og verður lítið vart við að verðið hafi lækkað þegar aðstæður bötnuðu. Þó allir geti unnt bændum góðrar afkomu er 15% verðhækkun að nokkru réttlætt með vaxtahækkunum sem vekur áhyggjur um að verið sé að senda neytendum reikninginn fyrir skuldsetningu kúabúa sl. ár. Vaxandi áhyggjuefni er það viðhorf sem gætir hér og hvar í viðskiptalífi að auðveldlega megi senda íslenskum neytendum reikninginn fyrir skuldsettum yfirtökum með verðhækkunum á vöru og þjónustu.

Mjólkurhækkunin er ágætt dæmi um það sem ekki er hægt að gera við núverandi aðstæður. Ráðist allir sem réttlætt geta hækkanir í þær með afgerandi hætti erum við einfaldlega komin á bólakaf í verðbólgu og víxlverkanir síðustu aldar. Þá hugsar hver um sig og hækkar sitt með tilvísun til hinna þar til verðlag og skuldir hafa hækkað svo að launafólk þarf að rétta hlut sinn með kauphækkunum sem aftur auka kostnað og leiða til hækkana o.s.frv.

Strax

Á þeirri hringavitleysu tapa allir. Fyrir 20 árum komumst við útúr slíku ástandi en það var í lokaðra hagkerfi en nú er. Þá tóku allir höndum saman í Þjóðarsáttinni og launafólk lagði verulega á sig til að ná fram stöðugleika og í nýgerðum kjarasamningum stóð ekki á verkalýðshreyfingunni. Þeir kjarasamningar voru virðingarverð tilraun til að ná stöðugleika og tryggja kjarabætur til hinna lægst launuðu. Það sem síðan hefur gerst og virðist yfirvofandi í verðhækkunum kallar á nýja þjóðarsátt. Og nú er það ekki launafólkið heldur atvinnulífið sem halda verður aftur af hækkunarkröfum sínum. Þar verður ríkisstjórnin auðvitað líka að koma að með þeim aðgerðum sem á hennar færi eru, s.s. auka fjármálastöðugleika, lækka tolla, halda uppi framkvæmdastigi, o.s.frv. Mikilvægt er að slík samstaða náist áður en víxlhækkanir hefjast fyrir alvöru því þá eru þær illviðráðanlegar.  En til þess að það megi takast verða allir að vera með og axla ábyrgð á viðsjárverðum tímum í stað þess að senda neytendum bara reikninginn.